Kudüs’te Roma dönemi Yahudi ayaklanmaları

136 yılında bastırılan Bar Kohba ayaklanmasından sonra Yahudiler, farklı coğrafyalardan dünyanın her yerine dağıldılar. 1948 sonrasında ise hepimizin bildiği gelişmelerle günümüze geldik

Şu sıralar bir tv platformunda Anthony Hopkins’in de yer aldığı Those About to Die adlı bir dizi var. Doğrusu sürükleyici bir yapım. Dizide işlenen önemli konulardan biri esir alınıp Roma’ya getirilen Yahudiler. Roma’ya Yahudi isyanları ve Avrupa’ya yayılışlarının öyküsü bugünü anlama adına oldukça önemli.

Kudüs’ün kaderinde Romalılar

Hopkins dizide İmparator Vespasianus’u canlandırıyor. İmparatorun iki oğlu Titus ve Domitianus da dizide iyi canlandırılmış. Bu üç isim Yahudilerin kaderinde halen devam eden etkilere sahip oldu. Kudüs’te Vespasian adına üzerinde “Yahudiye Ele Geçirildi” yazan paralar basıldı. Romalıların bugünkü Filistin topraklarını ele geçirişi M.Ö.63 yılına uzanıyor. O dönemde nispeten özerk bir yapısı olan bölgenin adı Judea / Yahudiye idi. Filistiye, Samariye, Idumea ve Celile bölgedeki önemli yerlerdi.

Roma’nın doğrudan yönetimi

Publius Sulpicius Quirinius Judea’nın ilk Roma valisiydi. Roma’nın bölgeyi doğrudan yönetimi M.S. 6 yılında Celileli Judas’ın isyanıyla karşılaştı ama isyan hızla ve kanla bastırıldı. Bu yıllarda Celile, Nasıra, Taberiye ve Kudüs’teki en önemli Yahudi isim kuşkusuz Nasıralı İsa’ydı (as). İsa(as) Yahudilerin nefret ettiği bir Yahudiydi. Celileli Judas’ın isyanı kendisi ve iki oğlunun 46 yılında idam edilmesine neden oldu ama 64 yılında Menahem ben Judah’ın lideri olduğu hareketin 66 yılında Roma egemenliğine karşı ilk büyük isyanı ile 66-73 yılları arasında süren ilk Roma-Yahudi savaşının temelini oluşturdu. Bu savaşın nedenlerinden birisi de Roma imparatoru Caligula’nın 37 yılında Yahudi tapınağının ortasına devasa bir heykelini diktirmesiydi. Savaş Kudüs’teki İkinci Tapınak Dönemi’nin de sonu oldu. Romalılar 70 yılında Kudüs’e girdiler ve binlerce Yahudi’yi kılıçtan geçirdiler.

Titus zafer takı ve Roma’da Yahudiler

Tıpkı Asurluların ilk mabede yaptıkları gibi Romalılar da ikinci kez mabedi yakıp yıktılar ve tamamen yağmaladılar. Mabed içerisindeki yahudilerin kutsal saydığı yedi kollu şamdan (menorah) ve birçok eşya yağmalanıp, köleleştirilen Yahudilerle birlikte Roma’ya getirildi. Roma İmparatoru Vespasianus’un ardından başa gelen oğlu Titus Kudüs ve civarında yaptığı askeri faaliyetlerle durumu kontrol altına aldı. M.S 81 ’de imparator olan Domitianus’un Roma Senatosu’nun da onayıyla, babası Titus Flavius Vespasianus adına Roma’da bir zafer takı yaptırdı. Anıtta ordunun Yahudilere karşı kazandığı zafer tasvir edilmiş. En dikkat çeken tasvir ise ganimetlerin arasında esir alınan Yahudiler, tapınaktan yağmalanan ganimetler, yine tapınağa ait ve Yahudilerce kutsal kabul edilen borazan ile yedi kollu şamdan ve menorah.

Hafızanın önemi

1948 yılında İsrail kurulana kadar Roma’da yaşayan hiçbir Yahudi bu zafer takının altından geçmemiş. 1948’de açılan devlet arması yarışmasında buradaki yedi kollu şamdanı konu alan arma seçilmiş. Hafızayı yaşatmak adına kuşkusuz oldukça önemli bir detay bu. Roma yönetimi Kudüs ve civarında çok az miktarda Yahudi’nin kalmasına müsade edip çoğunu Sirenayka, Kıbrıs, Mezopotamya ve Mısır’da diaspora olarak yaşamaya zorunlu tuttu. 115 yılında diasporadaki bu Yahudiler Roma’ya karşı ikinci büyük isyanı başlattılar. Bu isyan 2 yıl sürdü. Ayaklanma 117 yılında Lusius Quietus komutasındaki Roma lejyoner kuvvetlerince bastırıldı ve Yahudi asiler katledildi. O dönem ciddi Yahudi nüfusu barındıran Libya ve Nusaybin, Edessa, Selevkos ve Erbil gibi şehirlerde Roma askerlerini öldüren Yahudiler de öldürüldü.

Bar Kohba ayaklanması

Yahudilerin Kudüs ve civarında Romalılara karşı başlattıkları en büyük isyan 132-136 yılları arasında gerçekleşen ve adını isyanın lideri Simon Bar Kohba’dan alan Bar Kohba Ayaklanması oldu. İsyancılar başta Romalılara karşı çeşitli başarılar elde ettiler. İsa’yı(as) peygamber ve mesih olarak kabul eden ve onun yolundan giden Yahudiler bu isyana destek vermedi. Dolayısıyla Hristiyanlık ile Yahudilik arasındaki köklü farklılıkların oluşması da bu isyan döneminde gerçekleşti. Ancak isyan sonunda onların da Kudüs’e girişi yasaklandı. İsyan öncesinde de bölge gergin olduğu için Romalılar Kudüs ve çevresinde seçkin askerlerden oluşan X Fretensis ve VI Ferrata birliklerini yerleştirmişti.

İsyanı tetikleyen gelişmeler

İsyanın iki ana nedeninden biri Romalıların mabed sahasını kazıp burada Aelia Capitolina adlı bir şehir kurma isteğiydi. Aelia Capitolina kurulurken, mabedin merkezinde de İmparator Hadrianus’un emriyle ihtişamlı bir Jüpiter tapınağı kurulacaktı. İsyanın ikinci nedeni ise Roma pagan inancına göre sünnet olmanın insanın vücut bütünlüğüne zarar veren bir günah olarak görülüp yasaklanmasıydı. Yahudiler Roma ile önceki savaşlarındaki hatalarını yapmamak için bu ayaklanmayı detaylı planladılar. 132 yılında Simon Bar Kohba’nın idaresinde başlayan ayaklanma hızla yayıldı ve Kudüs’teki Roma garnizonu yok edildi. Simon mesih gibi görüldü. Devlet ilan edip para bastılar. İmparator Hadrianus Britanya’daki Roma generali Sextus Julius Severus ve ordularını hızla çağırttı. Bu ordu 60 yıl önce gelen Titus’un büyük ordusundan daha güçlü ve sayıca da daha kalabalıktı. Buna rağmen isyancılar karşısında büyük kayıplar verdi Roma ordusu.

Yahudilerin Avrupa’ya hâkim olmaları

Roma sürgünleriyle zorunlu olarak Avrupa’da yaşamaya başlayan Yahudilerin dışlanmaları yüzyıllar boyunca devam etti. Bulundukları ülkelerden toplu halde sınır dışı edildiler. İngiltere 1291’de tüm Yahudileri ülke dışına çıkardı. Fransa 1394’te ülkede bulunan yüz bin Yahudiyi kovdu. 1492’de İspanya meşhur Elhamra Kararnamesi ile yine tüm Yahudileri kovdu. İspanya’yı Portekiz izledi ve 1496’da Yahudiler buradan da kovuldu. Yahudilerin toprak ve mülk edinmelerine izin verilmedi. Zaten onlar da her an kovulacakları düşüncesiyle yatırımlarını taşınabilir değerlere yönelttiler. Onların aleyhine olan bu durum zaman içerisinde Yahudilerin Avrupa’daki finans, banka ve hemen tüm ticari alanlarda güç sahibi olmalarını sağladı. Avrupa’da Vatikan’la beraber bankacılık sisteminin kurucusu oldular. Yahudi sermayesinin ulaştığı güç Avrupa krallarının savaş finansmanını sağlayacak yetkinliğe ulaşınca giderek politik alanlarda da belirleyici olmaya başladılar. Örneğin 1.Dünya Saşası sırasında İngiltere’nin savaş harcamaları ünlü Yahudi banker aile Rothschild Ailesi tarafından karşılandı. Bu finansmanın karşılığı da Filistin topraklarında bir Yahudi devletinin kuruluşuna giden yolun taşlarını döşedi. Yahudiler Amerika’ya da erken göç etmelerinin ve Avrupa’da edindikleri ticari tecrübe ve sermaye birikiminin sağladığı avantajı iyi değerlendirdi. Günümüzde ABD ve Avrupa’nın İsrail yayılmacılığına sağladıkları koşulsuz desteğin altında bir zamanlar köle olarak geldikleri toprakların paranın gücü ile efendileri olmaları yatıyor. Tabi ABD desteğinin arkasındaki Evangelist-Mesihçi Hristiyanlık anlayışının desteğini de unutmamak gerekiyor.

Roma Kudüs’ü geri alıyor

Ancak isyanın üçüncü yılında Roma ordusu Kudüs’ü geri almayı başardı. Simon Bar Kohba şehir dışındaki Betar Kalesi’ne sığındı. Ancak burada yakalanıp kendisine bağlı adamlarıyla birlikte öldürüldü. Tarihçi Cassius Dio’ya göre 580.000 Yahudi öldürüldü. Zafer Romalılarındı ama maliyeti de büyüktü. Bir Roma lejyonu yedek birlikleriyle birlikte Bar Kohba güçlerince yok edilmişti. İmparator Hadrianus Yahudilerin bölgedeki varlığını tamamen yok etmeye odaklandı. Tüm kutsal metinleri törenle yakıldı. Tevrak yasaları yasaklandı. Hadrianus tapınağın olduğu yere kendi ve Jüpiter adına iki heykel diktirdi. Yahudiliği hafızalardan silmek için bölgenin adını haritadan sildi. Bölgenin eski adı olan Judea / Yahudiye’den, Yahudilerin düşmanları olan Filistlerden esinlenerek Filistin koydu. Yahudiler Kudüs’ten tamamen kovuldu. Yahudilere ancak imparator I.Konstantin döneminde senede sadece bir gün Kudüs’e girip Ağlama Duvarı’nı ziyaret etmelerine izin verildi. Bar Kohba Yahudi Diasporası’nı artırdı. Yahudiler’e 614 yılında İranlı Sasaniler yardıma geldi. Sasanilerin yardımıyla Yahudiler 5 yıl boyunca tekrar Kudüs’e hâkim oldular. Fakat ardından Doğu Roma şehri tekrar aldı. Bar Kohba isyanı lideri Simon Bar Kohba’nın “Yıldızın oğlu Simon” anlamına gelen ismi Yahudilerce Yalancının oğlu anlamına gelen Simon Bar Kozeba yapıldı. 136 yılında bastırılan Bar Kohba’dan sonra Yahudiler 1948’e kadar Avrupa ülkelerinden Osmanlıya, Kuzey Afrika ülkelerinden Rusya, İran ve dünyanın her yerine dağıldılar. Bulundukları her yerden kovuldular. Müslüman Endülüs ve Osmanlı döneminde huzur ve barış içinde yaşadılar. 1948 sonrasında ise hepimizin bildiği gelişmelerle günümüze geldik.