Black Friday’in karanlık yüzü
Black Friday namı diğer Kara Cuma! Neyin nesidir bu Kara Cuma? Bu hafta size aslı astarını anlatmaya niyetliyim. Ortalıkta alışveriş çılgınlığı baş gösterirken, neden böyle olduğunu bilmeden bugünün müptelası olunması benim felsefeme ters düştüğü için şimdi Kara Cuma’nın dibine kadar ineceğiz birlikte. Yakın tarihten başlayarak ilk çıkış noktasına kadar yapacağımız bir yolculuğa hazır olun.
İlk bakışta fiyatların dibe vurduğu, çılgın indirimlerin yapıldığı, geleneksel bir alışveriş festivali gibi görünüyor. Black Friday çılgınlığı dünyada olduğu gibi bizim ülkemiz de de kendini göstermeye başladı artık. Türkiye de son birkaç yıldır günler öncesinden Kara Cuma’ya hazırlanıyor. Hangi markalarda indirim olacak? Black Friday’de ne alınmalı? gibi hummalı bir hazırlık yapılıyor, sonra işte malumunuz Black Friday’de dükkanlar tıklım tıklım doluyor ve internet sitelerine önceden sepete konulan ürünler indirimli olarak alınıyor.
Kara Cuma aslında ABD’de Şükran Günü’nü izleyen cuma günü yapılan büyük indirim gününe verilen isim. Perakendeciler için 1952 yılından bu yana Kara Cuma aynı zamanda yılbaşı alışveriş sezonunun da açılışı anlamına geliyor. Anonim kaynaklara göre indirim günlerinin Kara Cuma ismini almasının sebebi bir sebebi de ABD’nin Philadelphia kentinde 1961 yılında indirim günleri sebebiyle oluşan ve vatandaşları çileden çıkaran trafik! Donanma spor müsabakalarını izlemek için şehre akın edenlerin Philadelphia ‘da yarattığı izdiham. Ve polis kuvvetlerinin yetersiz kalınca hırsızların mağazaları yağmalaması nedeniyle Kara Cuma kavramının doğduğu söyleniyor. Amerikan kapitalizminin dünyaya ihraç ettiği bu saçmalığın arkasında aslında çirkin bir tarih saklanıyor. Dediğim gibi Kara Cuma, Şükran Günü’nden hemen sonra geliyor. Şükran Günü yapılan zirai hasadın kutlanması yaratıcıya şükretmekle ilgili düzenlenmiş bir gün. Kökenleri Kızıldereli geleneklerine kadar dayanıyor. Ama devreye kapitalizm girince, önce festival ardından kazanılan paranın harcatılması için kurulan bir oyuna dönüşüyor. Kara Cuma terimi, ilk defa mevcut anlamından oldukça farklı bir şeyi açıklamak için kullanılmış. Yani, terim ilk defa 24 Eylül 1869’da ABD altın pazarının destansı çöküşüyle ilgili ortaya çıkmış. İki uyanık ellerindeki altını hızla satıp altının değerini dibe çekmişler ve en alt seviyeden geri almışlar.
Sıradan yatırımcılar birikimlerini kaybederken bu adamlar bir günde servetlerini iki katına çıkarmışlar. (Bu hikaye pek çok farklı örnekle size tanıdık geliyordur muhtemelen. İşte tarih hep böyle tekerrürden ibaret!) Paylaştığım resim de o gün altın borsasındaki düşüşü gösteriyor. Borsalarda kullanılan tahta kavramı da bu tahtaya yazılıp çizilenlerden geliyor. Ancak gerçek Kara Cuma daha derinlerde köle satışlarıyla ilgili. Şükran Günü harcamaları nedeniyle alım güçleri düşen çiftçiler takip eden günlerde köle pazarlarında fiyatların düşmesine neden oluyormuş. Ve Kara Cuma’da Afrika’nın kara insanları indirimle satılıyormuş. Bunu bekleyenler olurmuş. Tıpkı şimdilerde alışveriş kölelerinin Kara Cuma’yı beklemesi gibi!
Tam olarak gerçek nedeni ben de bilemiyorum. Belki bir belki de tüm seçenekler gerçek nedendir. Ama hangisi doğru olursa olsun altında yatan neden, amaç, felsefesi bana uygun gelmiyor. Her yıl binlerce indirim sever, kasım ayının sonunu dört gözle bekliyor. Satıcılar aylarca bu olaya hazırlanıyor ve sonunda müşteriler en iyi indirim ve promosyonlarını alacaklarını zannediyorlar. İşin aslı öyle de değil, yine kapitalizm çirkin yüzünü gösteriyor. Etiketlerle oynanıyor, fiyatlar gerçeğine oranla yükseltilip üzerinden indirimler yapılıyor. Gerçek indirimi yakalayanlar, dürüst satıcılara denk gelenler çok az. Zaten Black Friday’ın birkaç hafta ardından da olası sezon sonu indirimi başlıyor. Alışveriş sevmeyen biri olarak ben bu Kara Cuma’yı ekstra sevmiyorum. Black Friday ’in Karanlık Yüzü de hiç mi hoşuma gitmiyor.
