Onur tapusu delinmez...
Lozan Barış görüşmelerinde ikinci perde…
İsmet İnönü başkanlığındaki Türk heyeti masada, büyük devletlerle diplomasi düellosundaydı.
Ayrıca…
Dışarıya yansımayan “bel altı vuruşlarla” da mücadele ediyordu.
Örneğin…
İsmet Paşa ile Başbakan Rauf Bey ve Atatürk arasında telgraf haberleşmelerinin şifreleri İngiltere tarafından sık sık çözülüyordu.
“Ertesi gün masada İnönü’nün ne söyleyeceği” tahmin ediliyor, ona göre karşı söylemler hazırlanıyordu.
İngiltere baş delegesi Horace Rumbold şöyle yazmıştı:
“Gizli kaynaktan elde ettiğimiz bilgiler sayesinde, biz, briç oynarken rakibin elindeki kartları bilmenin rahatlığı içindeydik…”
Ancak belki de zaman zaman İngiliz istihbaratının şifreli telgraflarımızı çözmeleri lehimize de oldu.
Çünkü “İtilaf Devletleri kabulü imkânsız isteklerini sürdürürse savaşmak için hazır olmalıyız” gibi yazışmalar İngilizlerin gözünü korkutuyordu.
İngiliz halkı bir savaşı daha kesinlikle kabul edemeyecek psikolojideydi.
İNÖNÜYE SUİKAST
İnönü’nün Lozan’a gelişinin ikinci gününden itibaren “kendisine ve delegasyon üyelerine suikast düzenleneceği” yolunda uyarılar ve ihbarlar gelmeye başlamıştı.
Konferans süresince bu tehditler İnönü ve arkadaşlarına hissettirildi.
“Ermeni suikastçılar ve Çerkez Ethem’in suikast hazırlıkları” konusunda Ankara’ya da istihbarat ulaşmaktaydı.
Genelkurmay da “böyle bir suikastın ihtimal dâhilinde olduğunu” doğrulamıştı.
Fransız General Felle de, “İsmet Paşa’yı ve İsviçre makamlarını dikkatli olmaya, önlem almaya” davet etmişti.
…………………
Uyarıların hafife alınır yanı yoktu.
Fransız kaynaklarına göre, Lozan’dan hemen önce İsmet Paşa Paris’teyken bir Ermeni teröristin suikast girişimine maruz kalmıştı.
Terörist, girişimin ilk aşamasında yakalanarak etkisiz hale getirilmişti. Bu şahıs kimdi?
Azmettiricileri ve yardımcıları kimlerdi?
Yargılanıp cezalandırılmışlar mıydı?
Bunlar hâlâ bilinmiyor.
Bu suikast uyarılarının ciddi olması çok mümkün ama “suikast hazırlığı iddiaları üretilerek, İnönü ve delegasyonunun sinir uçlarıyla oynanmış ve psikolojilerinin bozulmak istenmiş olması” da ihtimal dışı değil.
Bununla beraber, “Lozan’daki Rus heyeti başkanı Büyükelçi Vorovski’nin 10 Mayıs 1923’te Lozan’daki hotelinin restoranında vurularak öldürüldüğünü ve delegasyonundan iki üyenin de ağır yaralandığını” hatırlatmış olayım.
ÇETİN CEVİZ
Lozan’ın ikinci perdesinde yaşananlar, tartışmalar, alınan tavizler, Musul gibi zamana bırakılan konular kitaplarda, makalelerde var.
Bu yazıda süreci belirleyen özel notları yansıtmaya çalışıyorum. Örneğin…
Lord Kinross’un “Atatürk” adlı eserinde, İsmet İnönü’nün nasıl da “çetin ceviz” çıktığından bahsediliyor, “İsmet Paşa’nın eski Osmanlılar gibi sonuna kadar direnip bir halı satıcısı gibi pazarlık edeceği, fakat sonunda boyun eğeceği düşünülüyordu.
Doğulularla görüşmelerde eski ve yozlaşmış, menfaatleri ilkelerinin önünde olan kişilerle karşılaşmaya alışmışlardı.
Fakat, Lozan’da yen bir durumun olduğunu, Doğu ülkelerinde daha önce görülmemiş vatansever, milliyetçi bir hareketle karşı karşıya oldukları …..”
Evet… İsmet Paşa Lozan’ın ikinci perdesi boyunca da anlaşmanın imzasına kadar “çetin ceviz” profilini sürdürdü.
KASAPLIK
İsmet Paşa’ya “Yunanistan’ın batı Trakya’dan bir saldırı yaparak savaşı yeniden başlatabileceği” gibi tehditler de duyuruluyordu. Yunanistan, Türkiye karşısında yenilgiden sonra, askeri cuntanın yönetimine geçmişti.
Savaşı kaybeden başkomutan ölüme mahkûm edilmiş ve karar infaz edilmişti. Şimdi de cunta Türkiye’ye saldırarak Yunan halkının gözünde itibar kazanmak planları yapıyordu.
Kuvvetlerini toplamış, silahlandırmıştı.
Lozan’da İtalyan delegesinin başı Montagna Yunan baş delegesi Venizelos’a “Eğer Türklerle savaş çıkarırsanız İstanbul ve Anadolu’daki 400 yüz bin Rum’un öldürülmesi muhtemeldir” demişti.
Venizelos da “Eğer Türkler böyle bir şey yaparsa biz de Yunanistan’daki Müslümanları öldürürüz” cevabını vermişti.
Bunun üzerine Montagna “Atina’daki yönetime itibar sağlamak için böylesine korkunç kasaplığı göze alabilir misiniz?” sorusunu yöneltmişti.
…………………….
Sonunda Lozan Antlaşması’na ulaşıldı.
143 madde, 5 anlaşma, 5 protokol ve 5 beyannameyi kapsayan Lozan Antlaşması Lozan’daki tarihi “Ouschy şatosunda imzalandı.”
İnönü anlaşmayı Atatürk’ün armağanı olan altın kalemle imzalamıştı.
Böylece Birinci Dünya Savaşı resmen bitmiş oluyordu.
DÜNYADA YANKILAR
Lozan Antlaşması dünyada büyük yankılar yaptı.
İşte birkaçı…
İngiliz diplomatik belgelerinden:
“Lozan Antlaşması’nın getirmiş olduğu saygınlık, uygulamış olduğu diplomasiyle İsmet Paşa’ya ve Türk ulusunun önderi Mustafa Kemal’e aittir. Türklerin en yüce diplomatik zaferi olmuştur.”
Churchill:
“Daha önce Türkiye’ye barışı dikte etmekle kalmayıp, Türk devletini ölüme mahkûm etmeye de hazır olan büyük devletler, şimdi eşit koşullarda görüşmeler yapmak zorunda kaldılar. Yabancı devletlerin her türlü yönetim ve denetimi yok edildi.”
Lozan görüşmelerini izleyen ABD gözlemcisi Büyükelçi J. Grew:
“İsmet Paşa Lozan’da büyük bir diplomatik zafer kazanmıştır. Bütün İtilaf Devletleri diplomatlarının sırtını yere getirmiştir.”
Lozan müzakerelerinin Boğazlar bölümünde Sovyetler Birliği delegesi Dışişleri Bakanı Çiçerin:
“Türkler dünya güçlerini dize getirdi.”
Tarihçi Bernard Lewis:
“Lozan Antlaşması, özünde Türk Milli Misakı’nca öngörülen isteklerin uluslararası ölçekte tanınmasıdır.”
Lord Kinross:
“Birinci Dünya Savaşı’nda yenik düşmüş devletler arasında, Türkiye kendi koşullarını kabul ettirerek anlaşma imzalayan tek ülkedir.”
İngiliz heyeti Başkan Yardımcısı Siryan:
“Lozan’da onursuz bir barış imzaladık.”
Tarihçi Arnold Toynbee:
“Lozan’da Türkiye büyük bir zafer kazanmıştır, yeni bir devletin ötesinde bir millet oluşturmuştur. Bu düelloda kazanılan başarının en büyük onur payı, kulağı ağır işiten fakat her şeyi son derece iyi hesaplayan inatçı devlet adamı ve asker İsmet Paşa’ya aittir.”
Le Figaro gazetesi:
“Savaşın asıl amacı, Türkleri Avrupa’dan tamamen kovalamaktı. Şimdi ise tam aksine Türkiye Avrupalılaşmış oldu.”
New York Times:
“400 yıldır Türkleri Avrupa’dan kovmak için çaba harcayan Avrupalılara Lozan çok acı bir ders olmuştur.”
……………………
Evet…
“Lozan, Türkiye devletinin tapusudur.”
…………………….
Yazıda başta Onur Öymen’in “Çöküşten Zafere Lozan” kitabı olmak üzere, Lozan’la ilgili diğer kitaplar ve yayınlardan yararlandım.
