Doğaya direnip yeniden var olanlar: Yılkı atları

Mahmut Altuncan- İnsanın evcilleştirerek yanında bulundurduğu hayvanlar içinde at ve köpek özel bir yere sahiptir: Bu hayvanlar yalnızca faydacı bir işlev yerine getirmekle kalmayıp güvenilir ve ayrılmaz dostlar olarak insanoğlu ile duygusal bağlar kurarak hizmet etmişlerdir.

At; atgiller familyasından, tek tırnaklı otçul bir memeli hayvandır. Küçük kafalı ve kısa kulaklıdır. Yelesi ve kuyruk ucu uzun kıllıdır. Ömrü 20-30 sene civarındadır. Erkeğine aygır, dişisine kısrak, yavrusuna tay denir. En meşhur at türleri Arap, İngiliz, Çin, Türkmenistan’a özgü Ahal Teke ve Midilli’dir.

Atların tarihi

Equidae familyasından bir memeli olan atın evrimi, 50 milyon yıllık jeolojik bir zaman ölçeğinde gerçekleşmiş ve küçük bir köpek büyüklüğündeki ormanlarda yaşayan Eohippus’u modern ata dönüştürmüştür.

Fosil kalıntılara göre atlar Kuzey Amerika’da türemiş, daha sonra Asya’ya kıtasına geçmiştir. Amerika’da kalanlar Buzul Çağlarında salgın bir hastalık nedeni ile ortadan kalkmıştır. Bugün Amerika’da yaşayan atlar, 15. yüzyıl sonunda Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa’dan getirtilen atlardan üretilmiştir.

Bazı bilim insanlarına göre atı ilk evcilleştiren topluluk İskitlerdir. Tahminen 5500 yıldan beri insanlara hizmet eden atlar, insanlık tarihini etkileyen canlıların başında gelir. At sayesinde insanlar uzaklara gidebilmiş, keşifler yapabilmiş, atlı ordularla yapılan savaşlarla geniş imparatorluklar kurulabilmiş, kültür ve uygarlık geniş alanlara yayılmıştır. Günlük hayatta ise at tarla işlerinden, ulaşıma taşımacılıktan spora kadar birçok alanda ön planda olmuştur.

Dağlara bırakıldılar

Anadolu’da, sahipleri tarafından terk edilmiş, doğada serbest dolaşan yabani atlara “yılkı” denilir. Öteden beri sürdürülen yılkı, atların kaderi olmuş. Özellikle bakacak gücü olmayanlar, atlarını güz sonunda dağlara bırakır, kışı doğada geçirebilen atlar sahipleri tarafından tekrar kullanılmak üzere alınırdı. Yakın zamanlara kadar insan hayatını kolaylaştıran en önemli hayvanlardan biri olan atlar teknolojik gelişmeler nedeniyle gündelik hayatta ihtiyaç duyulmayan hayvanlara dönüşmüştür. Bakımı ve beslenmesi güç olan atlar ekonomik sebeplerden insanoğlunun yaşam alanından uzaklaştırılmış ve doğaya bırakılmıştır. Böylece asırlar boyu ulaşım, taşıma, haberleşme ve savaş alanlarında yoğunlukla kullanılan atlar insan hayatının bir parçası olmaktan çıkmıştır.

Nerelerde yaşıyorlar?

Terk edilen atlar güçlü yapıları sayesinde ayakta kalabilmiştir. Doğaları gereği bir araya gelerek sürüler oluşturmuş, çoğalarak kendilerini yeniden var edebilmiştir. Günümüzde dünyanın pek çok yerinde ve ülkemizde yılkı atlarının sürüler halinde yaşadığı doğal alanlar vardır. Yılkı atları dünyada Kuzey Amerika, Orta Asya ve Avustralya’da bulunmaktadır. Ülkemizde Erciyes Dağı (Kayseri), Karadağ (Karaman), Akdağ (Afyon), Spil ve Yunt Dağı (Manisa), Anamas Dağı (Isparta), Bolu Dağları, Denizli Çardak Akseki, İzmir Gediz Deltası, Toroslar Berendi Göğer Yaylası, gibi alanlarda yaşamını sürdürmektedir.

Evcillerin yanı sıra, Amerikan bozkırlarında “Mustang” adı verilen yaban atları ile Moğolistan’daki açık arazilerde “Moğolistan yaban atı” denen ve sürüler halinde yaşayan yaban atları da vardır.

Beslenme sorunu yaşıyorlar

Günümüzde yılkı atlarının karşılaştığı pek çok sorun mevcuttur. Yazları içecek su, kışları yiyecek besin sorunlar ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Bunun dışında doğal yaşam alanları tarım-hayvancılık ve madencilik faaliyetleri nedeniyle kısıtlanmaktadır. Köylüler tarafından istenmeyen yılkı atları zaman zaman avlanmaktadır.

Edebiyata da yansıdı

Yılkı atları Türk edebiyatında da yer bulmuştur. Edebiyatımızın çok okunan romanlardan biri de Abbas Sayar’a ait olan Yılkı Atı kitabıdır. 1970 senesinde kaleme alınan bu kitap, özellikle konusu ile herkesi etkilemeyi başarmıştır. Yılkı Atı isminden de anlaşılacağı üzerine atlar ve sahibi arasında geçen bir kitap olsa da aslından insanların hırslarının ve çıkarlarının sonucunu da göstermektedir. Romandan uyarlanan aynı isimli dizi 1974 yılında TRT’de yayınlanmıştır.