Bir Mimarlık Sevdalısı Karim Aga Khan

SUHA ÖZKAN- Hazreti Ali’nin eşi, peygamberimizin kızı Fatıma soyağacı ile dedesi İsmaili İmamı Sir Muhammad Shah’ın 48. İmam olduğu süreklilik içinde babası, oğullarından ünlü yıldız Rita Hayward’un Eşi Ali Kahn ile Sadruddin Aga Khan’ı atlayıp, 1957 yılında imamlığı bir nesil sonrasına, torunu Harvard Üniversitesi dördüncü sınıf öğrencisi Karim Aga Khan’a devretmesi çok konuşulmuştu. Sir Mohmmad Shah, vasiyetinde torununun inançlarına çağdaşlık getireceğine inandığını vurgulamıştı. Kendisi Türkiye açısından, Gazi Mustafa Kemal’e destek veren Hindistan Müslümanları kampanyasını örgütleyen önder olduğu  ve Kurtuluş Savaşı sonrası gelen bu parasal destek ile Atatürk’ün İş Bankası’nı kurduğu bilinir. Belki de en önemli tutumu kadına ve aileye verdiği önemdi. “Yalnız bir çocuk okutacak kadar maddi gücünüz varsa, kızınızı okutun. Çünkü gelecek nesilleri okutur,” özdeyişi onlarca yıldır, bir şiar olarak benimsenir ve dillerden düşmez.

Karim Aga Khan 27 yaşında devraldığı önderliğe sunulan kaynakları, kendisine inananların yaşamlarını geliştirip, daha iyi için sürdürmekte kullanırken, İslam’ın dinsel kurumlarını çağdaş vakıflar aracılığı ile temelinde ilke olarak inananların katılımını öngören yapılanma ile yönetti. Genellikle küçük topluluklar olarak örgütlenen toplumsal katılım eğitim, sağlık, konut gibi yaşamın en önemli unsurlarını yapılandıran bir biçimde oluştu. Aga Khan’ın varlığı ise, bir mutlak önder olarak, öncelikleri saptamak, sağlıklı, çağdaş, bilimsel bakış açısı geliştirmek ve biriken kaynakları, varlıklı kesimden gereksinimi olan kesime aktarmak olageldi. Kendisi Avrupa yüksek sosyetesinin genç, yakışıklı, çok zengin dünyanın en önemli yarış atlarının sahibi üyesi olmasına karşın, tam yirmi yıl her türlü baskı ve dedikoduya göğüs gerip, magazinsel bir görünümü reddetti. Önderliği devir aldıktan tam yirmi yıl sonra evrensel toplum içine çıkmaya karar verdi. Bu süreci için iyi düşünülmüş ve yapılandırılmış, onun önderliğine inanmış insanların ötesinde, daha bütünsel kucaklamayı sağlayacak evrensel bir yapı içinde sunmayı planladı.

Özellikle 1970’li yıllarda önemli yapıların oluşmasında önder oldu. Victoria ve Albert Müzesi’nin karşısında alçak katlı som granit dış kaplaması ve korunmuş meşe açılımlardan oluşan alçak gönüllü ama dipdiri kişilikli, bir avlu çevresinde yapılanan yapıyı, Kraliyet Akademisi Başkanı Sir Hugh Casson (1910-1999) mimarlığında gerçekleştirdi. Londra’nın en duyarlı kentsel ortamında yer alan Ismaili Merkezi, oradaki ekinsel varoluşa bağlamsal bir katkı olarak çok beğenildi. Tom Payette (1932-2022) ile gerçekleştirilen Karaçi’deki Aga Khan Üniversitesi ve Hastanesi Indo-Pakistani Alt-Anakara Mugal mimarlık birikiminden esinlenen ve birçok kamu yapısı ögesini çağcıl yorumlayan önemli bir katkıdır. Bruno Freschi’nin (d.1937) tasarladığı Burnaby Cemevi tarihsel İslam mimarlığından izler taşımakla birlikte, mekanlar yalın, bezemeler simgesel göndermelerdir. Cemevi 1984’te tamamlanmak üzereyken Karim Aga Khan ve kardeşi Amin Aga Khan böylesine yalın ve etkileyici mekanlarda sanat yapıtları olarak Anadolu kilimlerini sürekli sergilemek istediler. Freschi ile İstanbul’da, değerli sanat uzmanları, Belkıs Balpınar (d.1941) ve Nazan Ölçer (d.1942) gönüllü olarak sundukları danışman uzmanlık çerçevesinde Burnaby Cemevi onlarca üstün nitelikli Anadolu kilimlerinin sergi alanı oldu.

Çağdaş mimarlık ortamının işvereni ve saygın bir kişiliği olarak Ottawa’daki ofis yapısı ve Toronto’daki Aga Khan Müzesi için Fumihiko Maki; Nairobi’deki Nation Yayın Merkezi için Henning Larsen; Toronto Ismaili Cemevi projesinde Charles Correa ve Orta Asya Aga Khan üniversiteleri için Arata Isozaki ile çalıştı ve birlikte önemli yapıtları geliştirdiler. Bütün bunların ötesinde sahibi olduğu Serena otellerinin, Kampala, Mombasa, Zanzibar, Kigali, Faisalabad, Islamabad, Peshaver, Arusha ve daha birçok ülke ve ortamdaki varlıkları çağcıl bağlamsal mimarlığın yetkin örnekleridir.

Aga Khan Mimarlık Ödülü’nü kurarken danışma grubunu kendi özel mimarları Garr Campbell ve Sir Hugh Casson, MIT’nin efsanevi dekanı William Porter ile onunla toplumsal konularda benzer düşünen Giancarlo de Carlo ve geleneksel teknolojinin çağdaş kullanımı şampiyonu Hassan Fathy ile oluşturdu. Mimarlık ve sanat tarihi konusunda Harvard’dan Oleg Grabar ve İTÜ’den Doğan Kuban vardı. Her ne kadar ödül Aga Khan adını taşıyıp onun mali desteği ile var olmuş olsa da, yapılanmasında karar süreçlerinde bağımsızlığı ve çoğulculuğu öngören demokratik bir kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsedi ve hep sürdürdü. Yarım yüzyıla yakın bir süredir varolan ödülde, Aga Khan’ın başkanlığında yapılanmış yönetim kurulu öncelikleri kararlaştırır. Büro bu kararları uygular, yönetim kurulunun belirlediği çok disiplinli ve evrensel bilgi ortamını temsil eden uzman jüri üç yılda bir ödülleri saptar ve ödülün parasal karşılığını paylaştırır. Jüri’nin kararları kesindir ve bir onay süreci yoktur. Kısacası bir yasama, yürütme ve yargı süreci vardır ve hep işleyegelmiştir.

Kurulan model her ne kadar Nobel Ödülü’nü anıştırsa da onun ötesinde bir yapılanma ile kurumsallaştı. 1976 yılında kurulan Aga Khan Mimarlık Ödülü aynı zamanda var olan Pritzker Ödülü’nün yaşam boyu kişisel başarının takdiri yerine, örnek olabilecek tekil yapıları, yapı gruplarını, tarihsel ve doğal çevre ile bütünleşik uygulamaları örnek alınabilecek bir biçimde tekil olarak kamuoyuna sunmayı amaçlar.

Karim Aga Khan’ın sanat ve kültür alanlarındaki kurumsal varlığı önemlidir. Kendi adına kurduğu Kültür Vakfı (AKTC) içinde varolan Tarihi Çevrelerin Korunması ve Desteklenmesi Programı, İpek Yolu Müzik Yapılanması bunlardan öteki örgülerdir.

Ünlü bir mimarlık eleştirmeni, Pritzker Ödülü’nden söz ederken Jay Pritzker için “Keşke öylesine etkili bir mimarlık ödülü vereceğine ödüller kazanacak doğru dürüst binalar yaptırsaydı” demişti. Karim Aga Khan bir işveren olarak da derin iz bıraktı. Kendisinin neredeyse son elli yılı bulan mimarlık söylemine seminerler, kitaplar, ödüllerle yaptığı katkılar anlatmakla bitmez.

Beni ve dünya mimarlık ortamını çok etkiledi. Huzur içinde uyusun.