Çift cinsiyetli böcek dengeleri değiştirebilir! Plastik şişelerde de var, büyük tehlike
İngiltere'de 'Charlie' adı verilen sopa böceği bir dişinin gövdesine, bir erkeğin kanatlarına sahip. Çift cinsiyetli bu canlının sırrını daha yakından incelemek için ötanazi yapılacağı duyurulurken, uzmanlar bunun altında çok bilindik sebeplerin yatabileceğini söylüyor. Öyle ki olay boyut değiştirirse bu durum insanlar arasında da yaygınlaşabilir!
Can Şişman / milliyet.com.tr - Ginandromorfizm birçoğumuza yabancı bir kelime. Oysa doğada ginandromorf olarak adlandırılan pek çok canlı bulunuyor. Hermafrodit olarak bilinen çift cinsiyetli canlılarda ikililik cinsel organlarla sınırlıyken ginandromorf canlılarda ise şaşırtıcı bir şekilde vücudun bir tarafı erkek, diğer tarafı ise dişi olmak üzere ikiye ayrılıyor.
İngiltere'de yapılan son keşif ise bilim dünyasında heyecan yarattı. Yapılan araştırmalar sonucunda bir sopa böceğinin yarı erkek ve yarı dişi olduğu gözlemlendi. Peki ginandromorfizm ya da çift cinsiyetlilik doğada sık görülüyor mu? Dış faktörler çift cinsiyetlilikte ne kadar etkili? Konuyu Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mahmut Kabalak ve Akdeniz Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hüseyin Çetin ile konuştuk.
TÜRÜNÜN İLK ÖRNEĞİ
İngiltere'deki bilim insanları bir sopa böceğinin deri değiştirdikten sonra gerçek renklerini göstererek bir dişinin parlak yeşil gövdesine, bir erkeğin kahverengi kanatlarına sahip olduğunu tespit etti. Charlie adı verilen bu böceğin türünün ilk örneği olduğu belirtildi.
Birkaç kez deri değiştirdikleri bilinen sopa böceklerini incelemeye alan uzmanlar, Charlie'nin sırrını derisini değiştirdiğinde fark etti. İngiltere'deki Doğa Tarihi Müzesi'nden uzmanlar da canlının ginandromorfizm özelliğine sahip olduğunu açıkladı. BBC'ye konuşan böcek uzmanı Paul Brock, Charlie gibi ginandromorf canlıların cinsel organlarının düzgün bir şekilde gelişim göstermediğini, bu nedenle erkek gibi olmasına rağmen bir dişiyle çiftleşemeyeceğini söyledi.
ÖTANAZİ YÖNTEMİYLE ÖLDÜRÜLECEK
İngiltere'deki Doğa Tarihi Müzesi'nde görev yapan Judith Marshall, heyecan uyandıran Charlie için, "Bacak ve vücut boyutunda oldukça standart bir yetişkin dişi gibi görünse de sağ tarafında yetişkin bir erkeğin uzun kanatlarına sahip" yorumunda bulundu. Böceğin sahibi Lauren Garfield ise Charlie'nin özel olduğunu fark ettiği anı hiç unutamayacağını söyleyerek hayvanı bilimsel araştırma için Londra'daki müzeye bağışladı.
Ancak bilim insanlarının Charlie'ye kötü bir haberi var... Uzmanlar, sopa böceklerinin doğal yollarla öldükten sonra buruşarak renklerini kaybetmesi nedeniyle Charlie'ye ötanazi yapılacağını yani öldürüleceğini duyurdu. Uzmanlar, Charlie'yi türünün diğer örneklerinden ayıracak özelliğinin ötanazi yöntemi ile uzun yıllar gözlem altında tutulabileceğini kaydetti.
ADINI HERMES VE AFRODİT'TEN ALIYOR
Peki Charlie gibi ginandromorf canlılar nasıl özelliklere sahip? Ginandromorfizmin, hermafrodit yani çift cinsiyetli canlılardan farkı ne? Bu canlılara doğada çok mı rastlanıyor? Bugüne kadar daha çok hangi hayvanlarda ginandromorfizm görüldü? Prof. Dr. Mahmut Kabalak, çift cinsiyetli yani hermafrodit canlılarda vücudun yarısının erkek, yarısının dişi olma gibi bir durumun olmadığını, bu canlılarda hem erkek hem de dişi organlarının bulunduğunu söyledi.
Hermafroditin kökeninin erkeği temsil eden Hermes ile dişiyi temsil eden Afrodit'ten geldiğini söyleyen Prof. Dr. Kabalak, buna örnek olarak yassı solucanların verilebileceğini belirtti. Prof. Dr. Kabalak, yassı solucanlarda hem erkek hem de dişi üreme organının bulunduğunu ifade etti.
GİNANDROMORFİZMİN FARKI NE?
"Ginandromorfizmdeki fark ise canlının vücudunun yarısının erkek öteki yarısının ise dişi karaktere sahip olmasıdır" diyen Prof. Dr. Mahmut Kabalak, ginandromorfizmin pek çok canlı grubunda görüldüğünü belirtti. "Kelebeklerde, meyve sineklerinde ve daha birçok canlıda görülüyor" diyen Prof. Dr. Kabalak, ginandromorfizmin kromozomal anomaliden kaynaklandığına vurgu yaptı. Prof. Dr. Kabalak, "Kromozomlar hücre bölünmesi sırasında düzgün bölünmediği zaman vücudun bir kısmında dişi karakteri oluşturan kromozomların, diğer kısmında da erkek karakteri oluşturan kromozomların olmasından dolayı canlının yarısı erkek yarısı dişi oluyor" dedi.
Ginandromorfizmin çok sık görünen bir durum olmadığını söyleyen Prof. Dr. Kabalak, "Sabit bir türün tamamı ginandromorf yani yarısı erkek yarısı dişi olsaydı o zaman o canlı üzerinde çalışma yapmak kolay olurdu. Her yavrunun ginandromorf olacağını bilirdik ama doğada öyle bir tür olmadığı için bu tarz canlılarla çalışmak kolay değil. Ancak denk gelmek gerekiyor" ifadelerini kullandı.
KARAYİP ADALARI'NA ÖZGÜ BİR BÖCEK
Charlie'nin türünün bilimsel olarak Diapherodes gigantea olarak adlandırıldığını söyleyen Prof. Dr. Mahmut Kabalak, sopa böceği olarak adlandırılan bu canlıya ayrıca değnek çekirgesi de denilebildiğini ifade etti. Genelde Karayip Adaları'na özgü olan bu böceğin yağmur ormanlarında yaşadığını söyleyen Prof. Dr. Kabalak, bu canlının bitkilerin yapraklarından beslendiğini belirtti. Bu tarz canlıların evlerde beslenmesinin yaygınlaşmasından ötürü bu tür ilginç vakalarla karşılaşılabildiğini söyleyen Prof. Dr. Kabalak, doğada nadiren de olsa görülebilen bu durumun kromozomal anomaliden kaynaklandığının altını çizdi.
Charlie'nin kromozomal anomaliden ötürü yarısının dişi yarısının erkek olduğunu belirten Prof. Dr. Kabalak, "Gin dişi, andro erkek anlamına gelir. Morf ise morfolojiden gelir. Hem erkek hem de dişi özelliğine, morfolojisine sahip birey demektir" diye konuştu. Charlie'nin türünün tamamının ginandromorf olmadığını vurgulayan Prof. Dr. Kabalak, hayvanın türünün tek örneği olduğunun altını çizdi.
O KUŞA PENSİLVANYA'DA RASTLANMIŞTI
Hermafrodit canlıların ginandromorflara göre daha fazla görüldüğünü belirten Prof. Dr. Mahmut Kabalak, "Hermafroditizm her canlıda olan bir durum değil. Kendi doğasında hermafrodit olan canlılar var. Karaciğer kelebekleri ya da yassı solucanlar gibi" dedi. Yassı solucanların insanların, ineklerin ve domuzların bağırsaklarında yaşadığını söyleyen Prof. Dr. Kabalak, "Yassı solucanların bir erkeği bulup üremeleri çok zor. Nesillerini devam ettirmek için kendi kendilerini döllüyorlar" diye konuştu. Ginandromorfizmin doğada düşük olasılıkla da olsa görülebildiğini belirten Prof. Dr. Kabalak, ıstakoz, yengeç, sinek, karınca, arı, yılan, kuş ve çekirge gibi canlılarda ginandromorfizme rastlanıldığını söyledi.
Prof. Dr. Kabalak, Charlie öncesinde ginandromorf olduğu tespit edilen bir canlıya 2021 yılının başında da rastlandığını hatırlattı. ABD'nin Pensilvanya eyaletindeki Warren şehrinde tespit edilen bu kuşun bir tarafının parlak diğer tarafının ise soluk renkli olduğunu paylaşan Prof. Dr. Kabalak, erkek kuşların dişilere göre daha alımlı renklere ve desenlere sahip olduğunu ve bu kuşun tıpkı Charlie gibi ginandromorf olmasının renklerindeki farklılıktan ötürü keşfedilmiş olduğunu belirtti.
ÇERNOBİL'DEN SONRA GÖRÜLDÜ MÜ?
Ukrayna'da 26 Nisan 1986'da meydana gelen Çernobil Faciası'ndan sonra bölgede inceleme yapan uzmanlar çok sayıda ginandromorf kelebeklere rastladıklarını açıklamıştı ancak bu canlıların oluşmasında radyasyonun etkisi net olarak kanıtlanmamıştı. Prof. Dr. Mahmut Kabalak da Çernobil Faciası'ndan sonra bölgede radyasyona bağlı olarak ginandromorf canlıların görülmüş olabileceğine dikkat çekti.
"Acaba canlı gelişirken radyasyona mı maruz kaldı, hangi şartların içerisinde yumurtadan çıktı onları bilmek lazım. Doğada da doğal olarak görülebilen bir durum" diyen Prof. Dr. Kabalak, radyasyonun mutasyonlara ve kromozomal anomalilere sebep olduğunun altını çizdi ve "Erkek veya dişi olması gerekirken kromozomlar tam olarak ayrılamıyor, vücudun bir kısmında erkek özellikleri, diğer kısmında dişi özellikleri ortaya çıkabiliyor" diye konuştu.
'MARİANA ÇUKURU'NDA BİLE MİKROPLASTİK BULUNABİLİYOR'
Geçmişle kıyaslandığı zaman ginandromorf canlılarla karşılaşma olasılığımızın arttığını söyleyen Prof. Dr. Mahmut Kabalak, "Çeşitli pestisitler, kimyasallar, iklim değişikliği, ozon tabakasının incelmesi, birtakım zararlı güneş ışınlarının canlılar üzerindeki etkisinin artması gibi durumlar ginandromorf olasılığını artıracak faktörler arasında" ifadelerini kullandı.
Dünya üzerinde bilinen en derin nokta olan Büyük Okyanus'taki Mariana Çukuru'nun en derin noktasının 10 bin metreden fazla olduğunu hatırlatan Prof. Dr. Kabalak, "Bugün Mariana Çukuru'nda bile mikroplastik bulunabiliyor. O kadar derinliğe kadar kirlenmiş bir dünyayı düşünecek olursanız dış faktörlere bağlı olarak ginandromorf olasılığı ihtimal dahilinde" diye konuştu.
GÜNÜN BİRİNDE İNSANLARDA DA GÖRÜLEBİLİR Mİ?
Ginandromorfizm günün birinde insanlarda da görülebilir mi? "Bilim söz konusu olduğunda kesinlikle olur ya da kesinlikle olmaz diyebilmemiz söz konusu değil" diyen Prof. Dr. Mahmut Kabalak günün birinde kromozomal anomalilerin insanlarda da ortaya çıkabileceğini ancak şu anda buna dair bir kesin bir ifade kullanmanın doğru olmadığını belirtti. Tarım ilaçlarının bilinçsiz kullanılması, çevrenin kirletilmesi gibi faktörlerden ötürü insanların ve diğer canlıların risk altında olduğunu söyleyen Prof. Dr. Kabalak, "Gelecekte insanlar arasında ginandromorfizm ortaya çıkarsa şaşırmamak gerekir" diye konuştu.
"Doğada şaşırılacak, dikkate alınacak, öğrenecek yeni ve farklı birçok şey var. Ginandromorfizm de onlardan bir tanesi" diyen Prof. Dr. Kabalak, insanlar olarak doğanın bir parçası olduğumuzu, diğer canlılarla aynı enerjileri kullandığımızı ve onlarla aynı besin döngüsü içinde olduğumuzu hatırlattı. Mekanizma olarak diğer canlılardan ayrı olmadığımızı vurgulayan Prof. Dr. Kabalak, tıpkı insanlarda görülen ve bir solunum yolu hastalığı olan astımın bazı böceklerde de görülebildiğine dikkat çekti.
PET ŞİŞE KULLANANLAR DİKKAT!
Peki hangi dış faktörlere mutlaka dikkat edilmeli? Günümüzde 'BPA free' denilen damacanaların popülerleşmeye başlamasının önemli olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Mahmut Kabalak, insan sağlığına zararlı olan 'Bisfenol A' maddesinin sandığımızdan daha da tehlikeli olduğuna dikkat çekti.
'Bisfenol A' maddesinin plastiklerin ve pet şişelerin sertleştirilmesi için kullanıldığını söyleyen Prof. Dr. Kabalak, "Pet şişenin içinde uzun süre bekleyen su, güneş ışınlarına fazla maruz kalabiliyor ve böylelikle insan sağlığına zararlı 'bisfenol a' maddesi açığa çıkabiliyor. Böylelikle vücudunuza yapay östrojen (kadınlık hormonu) almışsınız gibi bir durum söz konusu oluyor ve bu da erken ergenleşme gibi çeşitli negatif durumlara sebebiyet veriyor" uyarısında bulundu.
'KİMYASALLARA DAHA ÇOK MARUZ KALIYORUZ'
Prof. Dr. Hüseyin Çetin de geçmişe göre günümüzde ginandromorf canlıların daha sık görülebildiğine dikkat çekti. Uzmanların artık bu konuda daha rahat gözlem yapabildiğini ve bu özellikteki canlıları keşfetmenin imkânlar arttığı için daha kolay tespit edilebildiğini söyleyen Prof. Dr. Çetin, "Ancak günümüzde kimyasallara maruziyetimiz arttı. Artık doğal beslenmiyoruz. Çift cinsiyetlilik kavramı günümüzde olasılık olarak daha fazla görülebilir" diye konuştu.
Bir anneannenin maruz kaldığı kimyasala torununda negatif etki olarak ortaya çıkabileceğini söyleyen Prof. Dr. Çetin, radyasyon ya da kimyasallara maruz kalmanın çift cinsiyete yol açabilecek faktörler arasında olabileceğini belirtti.
