Geçen yüzyılda İzmir’de faaliyette bulunmuş kurumların tarihçesi hakkında elimizde fazla bilgi yok. İzmir Büyükşehir Belediyesi Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi’nin üst üste çıkardığı kitaplar ve hayata geçirdiği sergi ve etkinliklerle bu açık kapatılmaya çalışılıyor. Araştırmacı Yazar Gazeteci, Nedim Atilla’nın ikinci baskısı yapılan, “İzmir Demiryolları” kitabı, İzmir-Aydın-İzmir-Kasaba demir yolu tarihi hakkında bize önemli bilgiler veriyor. Prof. Dr. Sabri Sürgevil Hoca’nın, “Basmane Garı ve Çevresi” kitabını okursanız ister istemez bölgenin eski hali gözlerinizde canlanır. O dönemin tekstil fabrikası, tabakhane ve atölye atıklarını taşıyan “Boyacı Deresi” konut mimarisi ve eski mezarlıklar, eğlence yerleri, demiryolu kazaları diğer ilginç olaylar hakkında bilgi sahibi olursunuz.
Basmane Garı’nda Gazi Mustafa Kemal’in İzmirliler tarafından karşılanmasını Prof. Sabri Sürgevil Hoca kitabında şöyle anlatır: “Büyük Halaskar’ın geceleyin teşrif buyuracakları haberi tahakkuk eder etmez, İzmir şehri bir an içinde elektrikle donandı. Basmane İstasyonu’nun önü, Birinci Kordon, Gazi Bulvarı tarafları binlerce halk ile dolmuştu. Halk kısa bir müddet için olsun, Büyük Gazilerini görmekten payansız bir sevinç içerisindedir. Gazi Hazretlerinin teşrif buyurdukları haberi üzerine Basmane İstasyonu’nun içinde ve dışında bir alkış tufanı koptu. Gazi Hazretlerine mahsus vagon katarın en arkasında idi. Hacim Muhittin (Giresun) ve (Enver) Bey’ler vagona giderek Gazi Hazretlerine tazimatlarını arz etmişler ve “Hoş geldiniz” demişlerdir. Büyük Halaskar, Hacim ve Enver Bey’lere iltifatlarda bulunduktan sonra vagondan inmişler ve kendilerine istikbale gelen zevatı selamlayarak istasyondan çıkmışlar, Gazi Bulvarı’nı takiben ikametleri için ihzar olunan Naim Palas’a teşrif buyurmuşlardır.”
İzmir’in simge yapısı, Türkiye’nin önemli ilk üç garından biri olan tarihi Basmane Garı’nın güneye bakan cumbası hariç, döküm sütunlar üzerine yükselen sundurması, revüzörlük ve Kapılar’a doğru inşa edilen depo binaları halen ayakta. Bir yazımda “Basmane Garı’nın açık ve kapalı alanları doğal film platosu gibidir.
Trenin kalkış saatini bekleyen yolcular, yolcu olmadığı halde kendisini yolcu sananların vazgeçilmez mekânıdır, yaz kış müdavimleri vardır” diye yazmıştım. Bakmayın Basmane Garı’nın sessizliğine, tarihi binayı kanatlarını açmış kartala benzetirim.
