İş Kanunu’na göre haftalık çalışma süresi 45 saattir. Kural olarak haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilir. Diğer yandan, bu uygulamanın bazı istisnaları söz konusudur. Örneğin, denkleştirme süresi uygulanan bir iş yerinde denkleştirme süresi boyunca bazı haftalarda 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilmez. Ancak denkleştirme süresi içerisinde haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmaların olduğu haftalardan sonraki haftalarda işçi 45 saatten az çalıştırılarak süre denkleştirilir.
Mesai nasıl hesaplanır?
İşçiler fazla mesai yapıp yapmadıklarını haftalık toplam çalışma sürelerini hesaplayarak bulabilirler. İşveren çalışma süresini haftanın çalışılan günlerine farklı şekilde bölebilir. Yani, iş yerinde 5 gün çalışılıyorsa günde 9 saat, 6 gün çalışılıyorsa 7.5 saat çalışılabilir. Çalışılan günlerdeki sürelerin eşit olması gerekmez. Yani, işveren daha önce işçiden onay aldıysa pazartesi günü 9 saat, salı günü 7 saat, çarşamba günü 10 saat işçiyi çalıştırabilir. Buradaki tek sınır, günlük çalışma süresinin 11 saati geçmemesidir. Haftanın günleri içerisindeki çalışma süreleri toplandığında eğer 45 saatin üzerindeyse, fazla mesai yapılmış demektir. Denkleştirme uygulanan durumlarda, denkleştirme haftaları bütün olarak hesaplanır.
Ara dinlenmeler...
İş yerinde yemek ve çay molası kullanan işçilerin bu süreleri çalışma süresinden sayılmaz. Buna göre, işe sabah 09.00’da gelip, işten 19.00’da çıkan bir işçi öğlen 12.00 ile 13.00 arasında öğlen yemeği molası vermişse 9 saat çalışmış demektir. Dolayısıyla, işyerlerinde belirtilen çalışma sürelerinde yemek ve çay molaları ayrıca ifade edilir. Bu süreler çalışma süresinden sayılmaz. Fazla mesai hesabı yapılırken bu süreler düşüldükten sonra çalışma süresinin hesaplanması gerekir. Diğer yandan, işverenin bu süreleri tam olarak kullandırması gerekir. Aksi takdirde, öğle yemeği molası kullandırılmayan çalışan fazla mesai davası açabilir.
Para yerine serbest zaman
Fazla mesai yapan işçi yaptığı mesainin ücretini almak yerine serbest zaman kullanmayı da tercih edebilir. Bu durumda, her bir saat fazla çalışma için işçinin 1 saat 30 dakika serbest zaman kullanma hakkı doğar.
Ücrete dahil olur mu?
İşverenler bazen iş sözleşmesine fazla mesailerin ücrete dahil olduğu yönünde hüküm koymaktadırlar. Ancak bu hüküm bütün çalışanlar için geçerli değildir. Yargıtay bu konuda iki esas belirlemiş durumda. Birincisi, mesaisini kendisi belirleyebilen çalışanlar için fazla mesainin ücrete dahil olduğu hükmü geçerli kabul edilmektedir. Örneğin, bir bankada şube müdürü mesaisini kendi belirleyebilen bir çalışandır. Ancak aynı banka şubesindeki gişe görevlisi mesaisini kendisi belirleyebilen bir çalışan olmadığı için, bu kişinin yaptığı fazla mesailerin ücrete dahil olduğu iddia edilemez. İkinci olarak, gişe görevlisinin ücretinin piyasa ücret düzeyinden yüksek belirlenmesi halinde, yıllık 270 saate kadar yapılan fazla mesailerin ücrete dahil olduğu iddia edilebilir. Örneğin, gişe görevlilerinin piyasa ücret düzeyi 2.000 TL iken, gişe görevlisine aylık 2.500 TL ücret ödeyen bir banka, bu iddiada bulunabilir. Bunun dışında, fazla mesailerin ücrete dahil olduğunun iddia edilmesi mümkün değildir. İşveren bu iddiada bulunsa bile mahkeme bunu kabul etmeyecektir.
Haftada 45 saat sınırına dikkat...
Ülkemizde pek çok işveren işçisini haftalık 45 saatin üzerinde çalıştırıyor ancak fazla mesai ödemiyor. Çalışanlar bu durumda öncelikle ALO 170 hattını kullanmalılar. ALO 170 hattına yapılan şikâyet sonrası işyerinde konuyla ilgili teftiş gerçekleştirilmekte ve fazla mesai süreleri belirlenerek çalışanlara yapılacak ödemeler hesaplanmaktadır. Bunun sonucunda çalışanlar fazla mesailerine kavuşabilirler.
Bununla birlikte, çalışan fazla mesaisi ödenmiyorsa iş sözleşmesini haklı nedenle feshederek kıdem tazminatına da hak kazanabilmesi söz konusudur. Bunun için işçinin fazla mesai yaptığını ispatlaması gerekmektedir. Fazla mesai yaptığı fakat ücretinin ödenmediği anlaşılan işçi, hem fazla mesai alacağına hak kazanacak, hem de kıdem tazminatını alabilecektir. Diğer yandan, fazla mesai alacağı için zaman aşımı süresi 5 yıldır. Dolayısıyla, fazla mesai alacağı için dava açacak işçilerin bu süreye dikkat etmeleri gerekir.
Fazla mesai 270 saati geçemez...
Bir işçinin yıllık olarak yapabileceği fazla mesai en fazla 270 saattir. Bir işçiye yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırılamaz. Ancak ne yazık ki yargı kararlarıyla gelinen nokta, işçiye yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırılmış ise bu sürelerin ücretinin ödenmesidir. Böyle bir durumda, işçi yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırıldığı iddiasıyla iş sözleşmesini feshetme hakkına da sahiptir.
