O düğmeler çalışmıyor mu: Hayatı ne kadar yönlendirebiliyoruz?

Asansöre bindiniz, kapıları kapatma görevini üstlenen düğmeye bastınız ve kapı birkaç saniye içinde kapandı. Peki, kapı zaten kapanacaktı da sizin düğmeye bastığınız ana mı denk geldi, yoksa o düğme gerçekten anlık tepki veriyor mu? İnsanoğlu, dünyada olup bitenleri ne kadar yönetip yönlendirebiliyor? Hayat akar, trafik akar, asansörler bir yukarı bir aşağı akar, musluklar akar, insanlar meydanlardan caddelere akar, karşıdan karşıya trafik akar, zaman akar... Biz bu akışı yönlendirebilir miyiz dersiniz? Biz hepimiz, bir şeylerden sorumluyuz uzun zamandır. Bir aileden, çocuklarımızdan, hayatımızdan, işten-güçten... Şu hâlde, örneğin sorumlu olduğumuz ailenin maddi sıkıntıya düşmemesi için gerekli gelir-gider kontrolünü yapıyoruz. Belli şeylerin sorumluluğu bizde yani. Biz A'yı tercih edince bu tercih sonucunda meydana gelen B'nin iyi ya da kötü tüm çıktılarını kabul ediyor ya da etmiş sayılıyoruz. Ne var ki, dünyada sorumlu olduğumuzu düşündüğümüz ama aslında pek de payımız olmayan bir ton şey yaşanıyor. Sorumluluklarımızdan değil de, sorumlu olduğumuzu sandıklarımızdan konuşalım mı bugün? Zaten kim bilir bir gün içinde kaç kez sorumluluklarımız hatırlatılıyor... Bireysel anlamda 'olacak olan'lara etkimiz tartışılır. Olacağı yönlendirebiliyor muyuz? Öte yandan 'olacak olan'ın ne zaman olacağını seçebiliyor muyuz? Şimdi böyle söyleyince pek bir şey çağrışmadı muhtemelen, ama açacağım konuyu. Sezen Aksu'nun 2002 yılında çıkardığı Şarkı Söylemek Lazım adlı albümünde yer alan Güngörmemişler isimli şarkısında birkaç kez tekrarladığı bir cümle vardır: Bize mi denk geldi, bize mi insaf? Zaten bize denk gelecek olan bir şeyin 'olmasını' sağladığımız yanılgısıyla hareket edip etmediğimizi merak ediyorum. Siz asansörün 'kapıyı kapat' düğmesine bastığınız için mi kapı kapandı ya da zaten kapanacaktı da bastığınız ana mı denk geldi sahiden? Bugün evden çıkmak için bindiğiniz asansörde, ofis masanıza ulaşmak için bindiğiniz asansörde, karşıya geçerken ben buradayım demek için bastığınız trafik lambası düğmesini kullanırken bunu düşündünüz mü hiç? Bize bir düğme verip Buna basarsan X olacak diyorlar, ona basıyoruz ve X gerçekleşiyor. Bu, mantıklı bir olay akışı. Peki, X'in söz gelimi 30 saniyede bir her halükârda gerçekleşeceği faktörünü katalım işin içine... Bu ihtimali görmezden gelip yine de basar mısınız düğmeye? Tuhaf gelecek biliyorum, ama hepimiz bu yanılgıya kapılıp basıyoruz o düğmeye. Belli bir süre sonra kapanmaya programlı olan asansör kapısını kapatmak için bastığımız o düğme, belki de çalışmıyor ve biz çalışmayan bir düğmeyi 'yönetiyormuşuz' illüzyonuna kapılıyoruz. Bu illüzyon, kendimizi yetkili bir bireye benzetmemizi sağlıyor. Erk, yanılgı yaratmak için kullanılabilecek bir güç. Asansörlerin kapı düğmeleri ve yaya geçidi lambası düğmeleri gibi düğmeler, ABD'de yapılan araştırmalara göre, çoğunlukla devredışı bırakılan ve insanlarda 'kontrol algısı' yaratan düğmeler oluyor. Bu düğmeler sayesinde biz olup biteni 'yönettiğimizi' sanıyoruz. Özellikle ABD'de 1000 tane yaya geçidi düğmesinden yalnızca 100 tanesinin işlevini gerçek anlamda yerine getirdiği söyleniyor. Psikologlara ve uzmanlara göre, bu düğmelerin çalışmadığı halde de insan psikolojisine katkısı var. Kendimizi 'yetki sahibi', 'yönlendirici', 'değiştirme gücüne sahip' görmenin bizde yarattığı olumlu hisler, bu butonlarda da harekete geçiyor. Kontrol altında tuttuğumuzu düşündüğümüz şeylerde aslında hiçbir payımız olmaması hissi, bir tür 'plasebo' etkisine benziyor. Bir ilacın size iyi geldiğine inanırsanız, iyi gelir. Bir butona bastığınızda asansör kapısının kapandığını düşünürseniz, zaten kapanacak olan kapı kapandığında bu değişikliğin ana faktörü olduğu yanılgısına kapılırsınız. Ancak örneğin ABD'de asansör kapılarının kapanmasını sağlayan düğmelerin işlevsiz olması kararlaştırıldı. Asansörlere engellilerin rahatlıkla binebilmesi için kapıların kapanması adına belirlenmiş bir süre var zira. Yaa, işte... Bu düğmelere basmasak da yaşanacak gelişmelerin tamamen bizimle alakalı olduğuna inanıyorsak, 'güç' ve 'yönetebilme becerisi' etkisiyle hareket ediyoruz demektir. Karşıdan karşıya geçecek tek bir yaya bile olmadığı sürece 'yayaya kırmızı' yanan trafik lambası görülmez. Yaya olmasa da belli aralıklarla araçlar durdurulur, belli süre bekletilir ve daha sonra trafik tekrar akar. ABD'de yüzde 10'u çalışan trafik lambası düğmelerinin ülkemizde işler durumda bırakılıp bırakılmadığına dair bilgimiz yok. Belki de, Türkiye'de tamamı çalışıyor. Fakat düşünelim bakalım, O butonların tamamı çalışıyor şeklinde bir açıklama yapılmadığı sürece, çalışıp çalışmadıklarını nasıl anlayabiliriz ki? Zira, o yaya lambası bir süre sonra illa yanacak... andac.uzel@demirorenmedya.com twitter.com/andacuzel instagram.com/andacokuyor