İbn-i Haldun: 'Kendi semasında tek yıldız'

Endülüs'te yaşayan ve Beni Haldun olarak anılan bir ailede 1332 yılında Tunus’ta dünyaya gelen İbn-i Haldun, köklü bir ailede dünyaya geldiği için Tunus'taki en iyi öğretmenlerden eğitim aldı. 17 yaşındayken üç kıtayı ve Tunus şehrini de etkisi altına alan Büyük Veba salgınında ailesini kaybetti. Eğitimi bitince Tunus şehrinde Hafsi hanedanından Sultan Ebu İshak İbrahim II. El-Mustansır'a yazman yapıldı. 1347 yılında Ebu Hasan, Tunus'u işgal ettiğinde, henüz yirmi yaşındaydı. Tunus’un işgalinden sonra Fas’a taşınan İbn-i Haldun, Sultan Ebu İshak'ın isteği ile İbn Tafragin'in kaleminde alâmet kâtibi olarak çalışmaya başladı. Ebu Salim'in İbn-i Haldun'un bir arkadaşı olan Ömer İbn Abdullah tarafından devrilmesinden sonra umutları yerle bir oldu. Çünkü ülkenin yeni hâkimi İbn Abdullah, ona hiçbir görev vermedi. İbn-i Haldun, buna rağmen, politik girişimciliğini sürdürme isteğinden vazgeçmedi ve 1362'de Cebelitarık'ın karşı kıyısına, Gırnata'ya taşındı. Fas'ta sürgünde olduğu sırada yardımcı olduğu ve sonradan Gırnata emiri olan V. Muhammed İbn-i Haldun'u çok iyi karşıladı. Emir onu bir barış anlaşması yapmak üzere Sevilla'daki Kastilya kralı olan Zalim Pedro'ya elçi olarak gönderdi. Kendinden istenen bu anlaşmayı başarıyla halletti İbn-i Haldun. Fakat bir zamanlar ailesinin sürüldüğü ülkenin kralını bilgisiyle etkilediği gibi, kralın, ailesinin zararlarını telafi etme ve oraya yerleşmesi için yaptığı teklifi de nazikçe reddetti. 1375'te Tilimsan'daki Abdülvadi Sultanı Ebu Hammu tarafından bir görev için Biskra'daki Davadid Berberilerine gönderildi. Bundan sonra İbn-i Haldun, Tilimsan ile Biskra arasında, Bicaye'nin güneyinde bulunan Kal'atu ibn Seleme adlı kalede Beni Arif kabilesinin himayesinde yaşadı. Burada tarih ve Berberi toplumları hakkındaki düşüncelerini geliştirmeye başladı ve geniş bir dünya tarihi olarak planladığı Kitabu'l-İber'in ilk bölümü olan Mukaddime'yi yazdı. Bu kalede dört yıla yakın süre inzivaya çekilip kitabını yazma olanağı bulmasına karşın, kitabının tamamlanabilmesi için daha fazla kaynağa ihtiyacı olduğunu görünce kaleden ayrıldı ve 1378'de tekrar Tunus'a döndü. Doğduğu ve çocukluğunu geçirdiği bu topraklardan 20'li yaşlarında ayrılmış ve Fas, Gırnata ve Cezayir'de birçok yerde dolaştıktan sonra geri dönmüştü. Tunus'ta Kitabu'l-İber'i üzerinde çalışmaya devam etti. Bu arada Tunus'u tekrar fetheden Ebu Abbas onu tekrar hizmetine aldı. İbn-i Haldun, kendisini çalışmalarına ve eserini tamamlamaya verdi. İbn-i Haldun, Şam halkı adına Timur'la görüşmeye giden elçilik heyetinin içindeydi ve ondan şehre merhamet etmesini istedi. Ülkeleri fetheden Timur ile bir entelektüel arasında geçen bu görüşmeler iki haftayı buldu ve çok değişik konulara girildi. Timur, İbn-i Haldun'la Kuzey Afrika hakkında istihbarat toplamak amacıyla konuşmak istemişti. Ancak İbn-i Haldun bu tuzağa düşmeyecek kadar tecrübeliydi ve Timur'un istediği bilgiler yerine ona göçebe ve kente yerleşmiş topluluklar, uygarlıkların doğuşu ve yıkılışı konusunda uzun bir konferans verdi. 1401 Mart ayında Kahire'ye geri dönen İbn-i Haldun, sonraki beş yılını otobiyografisi ve dünya tarihini tamamlama çabasıyla ve müderrislik ve kadılık yaparak geçirdi. Altıncı defa Maliki kadısı atanmasından bir ay sonra ise 17 Mart 1406'da hayatını kaybetti. İbn-i Haldun, çeşitli yazarlar tarafından modern tarihçiliğin, siyasal bilimlerin ve sosyolojinin kurucusu olarak gösteriliyor. Toynbee, İbn-i Haldun’dan ‘Herhangi bir zamanda, herhangi bir ülkede, herhangi bir zihin tarafından yaratılmıs en büyük tarih felsefesinin sahibi’ diye söz ediyor. Hitti’ye göreyse İbn-i Haldun, İslam’ın en büyük tarih felsefecisi. Ferreira ve Ludwig Gumplowicz gibi sosyologlar ise İbn-i Haldun'u sosyolojinin habercisi ve öncüsü olarak nitelendiriyor. Bazı kaynaklarda ise tarih sosyolojisinin, sosyal morfolojinin, genel sosyolojinin ve siyaset sosyolojisinin öncüsü olarak kabul ediliyor. Fakat İbn-i Haldun’u en güzel Cemil Meriç tanımlıyor: İbn-i Haldun ‘kendi semasında tek yıldız’dır. twitter.com/deniz_tasdelen instagram.com/deniz.i.tasdelen deniz.tasdelen@milliyet.com.tr