Evren’in önünü açan inatlaşma

12 Mart 1971 muhtırasıyla, Başbakan Süleyman Demirel istifa etti. 12 Eylül darbesine kadar giden 9 yıllık süreçte 11 ayrı hükümet kuruldu. Bu hükümetlerin hiçbiri sorunlara çözüm olamadığı gibi kaos daha da arttı. ‘Şartlar olgunlaştığında’ ise Genelkurmay Başkanı Kenan Evren komutasında Silahlı Kuvvetler 12 Eylül 1980’de ilk kez emir-komuta zinciri içinde yönetime fiilen el koydu. Binlerce kişi için acı, gözyaşı ve dolu cezaevi süreçleri de böyle başladı...

Hükümet enflasyonu

Muhtıranın ardından 1973’e kadar dört ayrı ‘partiler üstü-teknokrat’ hükümet kuruldu. 1973 seçimlerinden ise Bülent Ecevit liderliğindeki CHP birinci, Demirel’in AP’si ikinci çıktı. CHP-AP koalisyonu beklenirken CHP-MSP koalisyonu kuruldu. Kıbrıs Barış Harekatı’nı da yapan bu hükümet 10 ay sonunda bozuldu. Sadi Irmak hükümeti kuruldu. 4 ay sonra da Demirel birinci ‘Milliyetçi Cephe’ hükümetini kurdu. Toplumsal gerilim doruktaydı.

Ersun emekli edildi

Ecevit, üç kez saldırı ve suikast girişimine maruz kaldı. Kontrgerilla iddiaları gündeme geldi. Gerilimi tırmandıran bu eylemlerin arkasında olduğundan şüphelenilen Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Namık Kemal Ersun ekibiyle birlikte emekli edildi.

Evren’in önü açıldı

Demirel, Ersun’un yerine 3. Ordu Komutanı Org. Ali Fethi Esener’i istiyordu. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk ise 1. Ordu Komutanı Org. Adnan Ersöz’ün daha kıdemli olduğunu, onun atanmasını istiyordu. Anlaşamadılar. İnatlaşma devam edince, görev süreleri dolan Esener ve Ersun emekli olmak zorunda kaldı. Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na ise 31 Ağustos 1977’de hiç beklenmeyen bir isim atandı, Ege Ordusu Komutanı Org. Kenan Evren. Evren, bir yıl sonra da Genelkurmay Başkanı olacaktı...

Güneş Motel

1977 seçimlerinden CHP yine birinci parti olarak çıktı. Ecevit hükümeti kurdu ancak güvenoyu alamadı. Demirel ‘2. Milliyetçi Cephe’ (AP, MSP, MHP) hükümetini kurdu. Çatışmalar daha da artmıştı. Siyasette ayak oyunları devam ediyordu. Adalet Partisi’nden 12 milletvekili istifa edip, bunların 10’u bakanlık karşılığında Ecevit’e güvenoyu desteği verince, Demirel hükümeti düştü, Ecevit 5 Ocak 1978’de hükümeti kurdu.

Şartlar olgunlaşıyor!

Evren, 6 Mart 1978’de Genelkurmay Başkanlığı’na atandı. 17 Nisan 1978’de Malatya Belediye Başkanı Hamit Fendoğlu, evine gönderilen bombalı bir paketle öldürüldü. Aynı paketten Kahramanmaraş ve Adıyaman’a da gönderilmişti. Üçü de aynı elden çıkmıştı... 3 Ekim’de MHP’nin İstanbul İl Başkanı Recep Haşatlı ve oğlu; 9 Ekim’de ise Ankara’da TİP üyesi 6 öğrenci katledildi. Sivas, Elazığ ve Van’da olaylar devam etti. Evren, 3 kişilik özel bir ekipten ‘Bu aşamada TSK müdahalesine gerek var mı?’ diye etüt çalışması yapmalarını istedi. Yani ‘Şartlar olgunlaştı mı?’ diye soruyordu.

Evren’in adamları etüde devam ederken, Kahramanmaraş’ta bir sinemaya atılan bomba Maraş’ı kan gölüne çevirdi. Alevi-Sünni çatışmasına dönen olaylarda; Alevi mahalleleri basıldı, kadın, çocuk yüzlerce insan katledildi. Darbeye giden en kanlı yol açılmıştı. Ekonomi ise felç haldeydi. Tam bir kaos vardı. Her gün en az 20 kişi öldürülüyordu. 14 Ekim 1979’daki ara seçimleri AP kazandı. Ecevit istifa etti. Ordu sessizce izliyordu. Hükümet sırası Demirel’deydi.

Uyarı mektubu

Evren, kuvvet ve ordu komutanlarını 13 Aralık’ta 1. Ordu’da topladı. ‘Müdahale’ durumu konuşuldu. Evren, herkesin fikrini aldı. Hükümete son bir uyarı mektubu vermekte mutabık kaldılar. Evren ve komutanlar, mektubu Demirel’e iletmesi için Cumhurbaşkanı Korutürk’e götürdü. Onun da desteğini istediler. Korutürk destek vermedi, sorunların demokratik sistem içinde çözülmesini öğütledi.

Cumhurbaşkanlığı krizi

1980’in Nisan ayında Cumhurbaşkanı Korutürk’ün görev süresi dolmuş, aylarca süren seçimlerden sonuç alınamamıştı. Herkes kendi adayının seçilmesini istiyor, kimse gerekli çoğunluğu sağlayamıyordu. Demirel ve Ecevit 24 Mayıs’ta çözüm için buluştular. Demirel, Cumhurbaşkanı’nı halkın seçmesini veya başkanlık sistemini getirmeyi önerdi. Ecevit kabul etmedi. Aynı gün Evren de Selimiye Kışlası’nda komutanlarla görüşmüş, ‘Müdahaleden başka yol yok’ demişlerdi. İlk plana göre 11 Temmuz saat 04.00’da idareye el konacaktı. Plan 17 Haziran’da birliklere dağıtıldı. Ancak Demirel hükümeti 2 Temmuz’da güvenoyu alınca 8 Temmuz’da plan iptal edildi.

Hazır olun!

Temmuz başında Çorum ve Yozgat’ta da olaylar başlamış, onlarca kişi ölmüş, yüzlerce kişi yaralanmıştı. Evren’in mantığına göre ‘şartlar olgunlaşmaya’ devam ediyordu. 19 Temmuz’da eski Başbakanlardan Nihat Erim, 22 Temmuz’da DİSK Başkanı Kemal Türkler öldürüldü. Evren, kurmaylarını 9 Ağustos’ta Genelkurmay’da topladı. Az ve öz konuştu: ‘Müdahale tarihi 12 Eylül’dür, Bayrak Planı’nı dağıtın ve hazırlıklarınızı yapın.’ Eylül ayının ilk haftası boyunca cinayetler devam etti. 11 Eylül’de herkes tedirgindi. Cumhurbaşkanı Vekili İhsan Sabri Çağlayangil, Genelkurmay Başkanı Evren ile olağan görüşmesini yaptı. Evren renk vermedi ama Çağlayangil tecrübeliydi. Demirel’i aradı ‘Her zamankinden daha kibardı’ diyerek şüphesini dile getirdi.

Radyodan duyurdular

Akşama doğru PTT ve TRT’nin genel müdürleri Genelkurmay’a çağrılıp, orada alıkonuldular. Operasyon gece yarısı başladı. Sabaha karşı 04.00’da TRT radyoları Kenan Evren’in başkanlığındaki Milli Güvenlik Konseyi’nin bildirisini okuyordu: ‘Türk Silahlı Kuvvetleri, emir-komuta zinciri içinde yönetime el koymuştur.’

İPEKÇİ SUİKASTİ

Milliyet Gazetesi Genel Yayın Müdürü Abdi İpekçi, Demirel ve Ecevit’in siyasi gerilimi düşürmesi için uğraşıyordu. Zordu ama İpekçi ümitliydi. 1 Şubat 1979’da evine giderken arabasında suikaste uğradı. Terörist Mehmet Ali Ağca’nın kurşunlarıyla hayatını kaybetti. Sıkıyönetim ilan edilmişti ama polis ve ordu terör karşısında acizdi.

Okuma listesi

- Kenan Evren’in Anıları-Kenan Evren
- Anılarım- İhsan Sabri Çağlayangil
- 12 Eylül Saat 04.00- M.Ali Birand
- İngiliz Arşivlerinde 12 Eylül’ün Ayak Sesleri- Jan Devletoğlu

‘BİZİM ÇOCUKLAR’

1980 Haziran’ında ABD Silahlı Kuvvetler Dergisi, ‘TSK müdahale edecek’ diye yazmıştı. CIA istasyon şefi Paul Henze’nin ise Amerikan Başkanı Carter’a darbeyi ‘Our boys have done it’ (Bizim çocuklar başardı) diyerek haber verdiği hep konuşuldu.