Şoke eden şeyh

Tosun Bayraktaroğlu ya da sanat eserlerinde kullandığı ismiyle Tosun Bayrak 1926’da İstanbul’da dünyaya gelir. Babası memur olmasına rağmen iyi bir eğitim alması için Tosun’u Robert Kolej’e gönderir. Maaşının yaklaşık yarısı bu eğitime gider. Hep verdiği bir tavsiye vardır: Amerikalılardan dünyevi öğrenecek çok şeyimiz var, öğren, amma sakın dost olma. Düşman ol, daha hayırlı, hiç olmazsa kendini müdafa edebilirsin. Dost olursan seni arkandan bıçaklarlar.

Babası Tursun bey, Çanakkale Harbi’nde bir kolunu kaybetmiş gazidir. Tosun’u Robert’e göndermekle İngilizler yerine Amerikalıları tercih etmiştir. Robert Kolej’de Ziyad Ebüzziya ve Necip Fazıl gibi hocaları vardır.

Paris’ten Amerika’ya

Tosun Bayrak Robert Kolej bitince Kaliforniya’da, Berkley Üniversitesi’nde iki yıl mimarlık okur. Mimarlıktan umduğunu bulamaz ve Paris’e geçer. Burada La Grand Chaumiere atölyesine devam eder. Bir müddet Paris’te durduktan sonra sanat tarihi eğitimi almak için Londra’ya geçer. Burada Bayrak’ın en yakın arkadaşları Bülent Ecevit, Can Yücel, Üstün Üstündağ ve Ali Neyzi’dir.

Tekrar Paris’e geçer. Yıl artık 1949’dur. Paris’te yepyeni bir sanat çevresi vardır. Abidin Dino, Selim Turan, Mübin Orhon, Fikret Mualla, Avni Arbaş, Sabahattin Eyüboğlu, Nejad Melih Devrim... Hepsi savaş sonrası Paris’e gelmiştir.

Paris’ten sonra Ankara’ya gelir. Artık evlenmiştir ve sanat dünyasında adı yavaş yavaş duyulmaktadır.

Daha sonra eşinin babasının yanına Fas’a gider ve işadamlığına başlar. 10 yılın ardından Fas bağımsızlığını kazanınca oradan ayrılır ve tekrar Amerika’ya gider. 1960’ta New York’ta European Gallery’de ilk sergisini açar. Bu sergi büyük ilgi görür.

1961’den başlayarak 30 yılı aşkın bir süre New Jersey Fairleigh Üniversitesi’nde önce misafir öğretmen olarak çalışmaya başladı. Daha sonraysa üniversitenin güzel sanatlar fakültesinin kurulmasından yaz aylarında Uluslararası Sanatçı Seminerleri’nin düzenlemesine kadara çeşitli görevlerde çalıştı. Bu dönemde Amerika’da onlarca müze ve üniversitenin koleksiyonuna dahil oldu. Eserleriyle özellikle 60’ların sonu, 70’lerin başında şok etkisi yarattı.

1974’te tanıştığı Şeyh Muzaffer Ozak’ın etkisiyle kendisini, kendi tanımıyla İslamiyet ve tasavvuf ilmine vakfetti. Kısa süren dervişliğinin ardından şeyhi tarafından Cerrahi-Halvetî tarikatını Amerika’da yaygınlaştırmakla görevlendirildi. 90 yaşına basan Bayrak hâlâ bu görevini sürdürmektedir.

Eleştirmenlerin yorumu

Tosun Bayrak’ın performansları bugün bile insanlarda şok etkisi yaratacak etkinlikte. 70’lerin başında New York Riverside Müzesi’nde açtığı sergi neticesinde sanat eleştirmenleri tarafından Shock Art (Şok Sanatı) olarak adlandırıldı. 1971’de New York’ta gerçekleşen; John Lennon, Yoko Ono, Naim June Paik, Billy Kluver gibi isimlerin katıldığı Avangart Festivali’ni takip eden bir sanat muhabirinin yazdıkları sanatını net bir şekilde ortaya koyuyor: Bir anda Amerikan milli marşını duydum. Marşın eşlik ettiği eserin sahibi, kendisi ortalıkta görünmeyen bir ve tek, ultra sofistike Tosun Bayrak’tı tabii. Onun da katkısı, bembeyaz bir masa örtüsü üzerinde hayvan bağırsakları, derisi yüzülmüş kanlı kuzu başları, idrar dolu bir pisuar ile taze, kokulu dışkı dolu bir sürgüydü. Fakat Bayrak’ın avangarda yönelik bu tarihsel katkısına pek yaklaşabilen yoktu.

Sergide Amerika’da çok ses getiren “Love Amerika or Live” ve “Tosun’s Dinner&Wake” isimli performanslarını izlemek mümkün.

Bayrak’ın son işi olan tual üzerine dijital baskıyla yapılan “Bir Dolarlık” işinin 15 Temmuz darbe girişimiyle alakası olmadığını belirtmem gerek. Bu eser darbe girişiminden çok daha önce planlandı ve yapıldı ama 15 Temmuz’dan sonra bambaşka bir şekilde de okunabiliyor.

Tosun Bayrak 1960’tan 2016’ya... “Fasa Fiso” başlıklı sergi 3 Aralık’a kadar açık.