Koronavirüs mücbir sebep sayılır mı?

Koronavirüs sebebiyle sekteye uğrayan işlerimiz nedeniyle hangi haklarımız olabilir? Mücbir sebep nedir? Koronavirüs mücbir sebep sayılır mı? Bu soruların cevabını irdeledik

Geçen haftaki yazım üzerine hem İhsan Amca’ya hem de bana bir çok soru geldi, koronavirüs, teknik adıyla Kovid-19 mücbir sebep sayılır mı?

Çünkü, koronavirüs sebebiyle özellikle yurtdışı ile bağlantılı bir çok etkinlik, spor müsabakaları, fuarlar, siparişler, uçuşlar, otel rezervasyonları iptal edildi, ediliyor. Sağlık Bakanlığı’nın doğru zamanlama ve tedbirlerle Türkiye’de salgın hale gelmesine karşı güçlü bir mücadele veriliyor. Üniversiteler ve ilk ve orta okullar tatil edildi. Okuyucularımız neden kreş ve anaokulların tatil edilmediğini merak ediyorlar.

Bunun cevabı, kreş ve anaokullarının zorunlu olmaması, üniversitelere ve ilk ve ortaokullara ise devam zorunluluğu bulunması. İdari kararla tatil edilmeselerdi, devam zorunluluğuna uymayan öğrencilere çeşitli yaptırımlar uygulanacaktı, oysa anaokulu ve kreşlere isteyen çocuğunu gönderir, istemeyen göndermez. Yaptırımı yok.

Mücbir sebep nedir?

İhsan Amca, mücbir sebebin yasal bir tanımı yoktur. Sadece bazı yasalarda mücbir sebep hallerine örnekler verilmiş.

Bir kimsenin borcunu yerine getirmesi imkansızlaşırsa ve bundan da borcu sorumlu tutulamıyorsa, mücbir sebep vardır. Yani hukuken mücbir sebep, borçlunun borcunu yerine getirmesinin borçlunun kusuru olmadan imkansızlaştığı bir hali anlatır. Borcun yerine getirilmesinin imkansızlaşmasına kendi kusuru ile sebep olmuşsa, mücbir sebep yoktur ve bundan da borçlu sorumlu olur.

Mücbir sebep halleri

Mücbir sebebin en önemli unsuru, İhsan Amcacığım, harici ve kaçınılmaz olmasıdır. Yani, borçludan kaynaklanmaması ve karşı konulamaz, önlenemez olağanüstü bir olay olmasıdır.

İhsan Amca devam etti, “Bir bina depremde yıkılır ve enkaz altında bir insan ölürse, müteahhit sorumlu olmayacak mı?”, Evet İhsan Amca, çünkü mevzuata uygun inşa edilmiş bina deprem gibi mücbir bir sebeple, yani borçludan kaynaklanmayan ve karşı konulamayan bir olayla yıkılmış.

İhsan  Amca daha çok mücbir sebep örneği sordu. Şiddetli yaz sıcakları veya kış soğuğu, deprem veya heyelan, sel, kasırga, hatta yangın, savaş hali, genel grev, toplumsal ve siyasi olaylar, tek ulaşım yolu olan köprünün yıkılması, demiryolunun çökmesi gibi.

Bunlara domuz gribi sebebiyle kanatlıların, deli dana sebebiyle büyükbaş hayvanların itlaf edilmesi de onların yetiştiricileri bakımından mücbir sebep oluşturur.

Bazen mücbir sebep bir doğa olayı değil de hukuki bir işlem veya karardan da kaynaklanabilir.

İhraç veya ithal yasağı gibi, üretime kısıtlama getirilmesi, kota konulması gibi, bir şeyin kanunen veya kararnamelerle yasaklanması, ambargo konulması gibi.

Olağanüstü hal nedir?

Kafan karışmasın sevgili İhsan Amca, hukuken her mücbir sebep olağanüstü bir haldir, ama her olağanüstü hal, mücbir sebep değildir. Mücbir sebep herkes için borcun ifasını imkansız hale getirir, olağanüstü hal ise sadece borçlunun durumunda imkansızlık oluşturur.

Bir fabrikada trafo patlaması, yıldırım düşmesine bağlı çıkan yangın için teslimatlar yapılmazsa, mücbir sebep değil, olağanüstü hal söz konusu olabilir. Genel grev mücbir sebep, belirli bir iş yerindeki grev ise olağanüstü haldir.

Olağanüstü haller de borçlunun borcunu yerine getirmesini imkansız kıldığından, borcu ortadan kaldırır, borçlunun sorumluluğu biter İhsan Amca. Mücbir sebep ile olağanüstü hal arasında hukuki sonuç borçlu bakımından aynıdır, borçtan sorumluluk biter.

Tabii ki sen, 2936 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu ile düzenlenmiş olan “olağanüstü hal” ilanı ile Türk Borçlar Kanunu md 136’da bahsedilen “olağanüstü hal”in farklı olduğunu anlamışsındır. Gerçi, Olağanüstü Hal Kanunu da doğal afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım durumlarında olağanüstü hal ilan edilebileceğini söylüyor, ama ilanına Cumhurbaşkanı karar veriyor ve TBMM onaylıyor. Benim bahsettiğim, borcu sona erdiren olağanüstü halin var olup olmadığına ancak mahkeme karar verebilir.

Koronavirüs nedeniyle borç yerine gelmezse...

İhsan Amca’nın oğlu, biliyorsunuz, tekstil şirketi sahibi. Hem kendisi üretici ve ağırlıkla da İtalya’ya yönelik ihracatçı, hem de bazı tekstil ürünlerinin Çin’den ithalatçısı.

Çin’deki siparişlerinin teslimatı yapılmamış, hatta Çin’deki üreticiyle uzun zamandır görüşemiyormuş. Kendisi de İtalya’dan sipariş iptalleri almış, ama diyor ki, “Biz malları çoktan üretmiştik, hatta paketleme işini bile yapmış, nakliyata hazır hale getirmiştik. Ne yapacağız, çaresiziz!”

Şimdi şöyle bakmak gerek İhsan Amca, İtalya’da hükümet market, eczane gibi belirli işletmeler dışında bütün mağazaların kapatılmasına karar verdi. O zaman da İtalya’daki müşterinin tekstil siparişlerini iptal etmesi için mücbir sebep oluştu. Aslında burada iptalden ziyade, zararın, ki o da boşuna gümrük işlemleri ve nakliyat giderleri olacaktı, çoğalmasının önüne geçme söz konusu. İtalyan müşteri doğrusunu yapıp, siparişleri iptal ettiğini bildirmiş, bildirmeseydi, mallar gümrüklenip İtalyan Gümrüğü’ne kadar gidip, geri gelecekti.

Alarm seviyesinde

Dünya Sağlık Örgütü Genel Sekreteri Tedros Adhanom Ghebreyesus, 11 Mart itibarıyla 114 ülkede 118 bin vakanın görüldüğünü ve 4 bin 291 kişinin hayatını kaybettiğini, önümüzdeki günler ve haftalarda vaka ve ölüm sayılarının artmasını beklediklerini, virüsün yayılma hızı, ciddiyeti ve yetkililerin gerekli önlemleri almamasının alarm seviyesine geldiğini, bu nedenle Covid-19’u pandemik bir hastalık ilan ettiklerini söyledi.

Koronavirüs, mesela Çin, İran ve İtalya’da epidemik bir hastalık iken, artık bütün ülkeleri kapsayacak şekilde pandemik bir hastalık olarak ilan edildi.

Farklı bir söylemle, koronavirüs Çin, İran ve İtalya için mücbir sebep, ya da duruma göre olağanüstü hal oluşturabilecekken, şimdi neredeyse tüm Dünya için duruma göre borçluyu borç sorumluluğundan kurtaracak hale büründü.

Pandemik hastalık

Evet İhsan Amca, yanlış anlamadın, koronavirüs pandemik bir salgın hastalık olarak mücbir sebep veya olağanüstü sebep olabilir.

Ama somut olayın özelliği de önemli. Bazıları için hayat ve ticari işletme faaliyetleri az veya çok etkilenmesine rağmen devam edebilir, bazıları için de İtalya’da olduğu gibi mücbir sebep olarak imkansız hale gelebilir.

O yüzden hangi borçlu için ve de hangi tür borç, mücbir sebep olarak koronavirüs sebebiyle imkansız hale geldi, peşin peşin söylemek mümkün değildir.

Önemli olan husus İhsan Amca, koronavirüs salgını ile ortaya çıkan hukuki veya fiili durumun, borçlunun borcunu yerine getirmesine engel olup olmadığıdır.

Eğer siparişin iptalinin sebebi objektif olarak (mücbir sebep) ya da sübjektif olarak (olağanüstü hal) koronavirüs ise hukuken sorumluluk doğmaz.

Ümit edelim ki, insanoğluna musallat olan bu salgınla olan mücadeleyi, bir an evvel kazanırız.