Kâğıt bıçağı ve zarf açacağının gizli tarihi

Sanılanın aksine kâğıt bıçağı ile zarf açacağı aynı şey değil. İnsan hayatı için tehlikeli olan da kâğıt bıçağı değil zarf açacağı!

"A Collected Man” isimli bir müzayede şirketi var. Kurucusu henüz 20’li yaşlarında bir avukat adayı iken stajını yaptıktan hemen sonra girişimci olmaya karar veren Silas Walton isimli bir İngiliz. Walton artık 34 yaşında ve tek bir saatle (Cartier) yola çıkmış ama şimdi senede yaklaşık 20 milyon dolar civarında satış yapıyor. Uzmanlık alanı ikinci el mekanik saatler. Daha çok kol saatleri alıp satıyor ama çeşitli nadir bulunur nesneler ilgi alanında. Ben de müzayede haberlerine çok meraklı olduğumdan ne yapıyor diye takip ediyorum. Geçen gün Hermes marka bir masa saati (mimar Paul Dupré-Lafon tasarımı), 1970’lı yıllardan üzerinde at figürü bulunan metal bir kutu ve pirinç bir zarf açacağı ile ilgili bir duyuru yaptılar. Fotoğrafları görür görmez gözüm zarf açacağına ilişti hemen. Çok güzeldi, ben de merak edip konuyu araştırdım.

Gazete arşivine bakınca çok bir şey bulamadım. Sadece şöyle bir şey vardı: 15 yıl kadar önce Op. Dr. Sabit Günel, Radikal gazetesinde yazan basın ve ansiklopedi tarihimizin önemli ismi Hakkı Devrim’e bir şöyle bir soru sormuş: “Ben, “mektup açacağı” kelimesinin Osmanlıcasını (Eski Türkçe mi deseydim acaba?) merak ettim ama bulamadım. Siz de farkındasınızdır, birçok Osmanlıca-Türkçe sözlük var ama Türkçe-Osmanlıca sözlük hemen hemen yok gibi ya da ben bulamadım. Bana bir cevap verirseniz, çok sevinirim.” Hakkı Devrim üstadımız da “Cihannüma” isimli köşesine gelen bu soruya 19 Ekim 2007’de söyle bir yanıt vermiş: “İsmail Hami Danişmend’in başkanı olduğu heyetin hazırladığı [Fransızca-Türkçe Resimli Büyük Dil Kılavuzu] sözlükte kağıt bıçağı veya Fransızcasının Türkçe yazılışıyla kuppapiye denmiş. (Coupe-papier, ‘Kağıt kesmeye, kitap sayfalarını ayırmaya yarayan bıçak; ahşap, madenî veya kemikten yapılmış olabilir; fazla kesici değildir.’) Şemseddin Sami’nin sözlüğünde bir karşılığı yok.”

Kâğıt bıçağından zarf açacağına

Görüldüğü gibi “kağıt bıçağı” (paper knife) ile “mektup açacağı” (letter opener) arasında bir anlam karışıklığı mevcut. Oysa birbirinin yerine kullanılsa da ikisi aynı şey değil. Avrupa’da 1800’lerin başında endüstriyel kitap basımı henüz emekleme çağında iken çoğu iş yine elle yapılıyordu. Sayfaları oluşturan büyük boyutlu kağıtlar katlanıp kapak eklendikten sonra cilt aşamasında iken sayfa kenarlarının kesimi genellikle ihmal ediliyor veya bilinçli olarak okura bırakılıyordu. Sadece kitaplar değil, gazeteler de aynı şekilde basıldıktan sonra sadece katlanıyor ve öyle satılıyordu, dolayısıyla sayfaları açmak yine okurun işiydi. Kitap sayfalarını açmak eğlenceli ama kolay değildi, kalem açacaklarından tutun da çakı gibi aletlere kadar her şey kullanıldı fakat istendiği gibi sonuç alınamadı çünkü keskin kenarların kâğıda zarar verdiği görülmüştü.

Nüfus ve okur yazarlık oranı artınca daha çok sayıda kitap basılır oldu. Bir süre sonra bu alandaki ihtiyacı gören bazı işletmeler kâğıt bıçağı üretmeye başladı. Bunlar kısa boylu pürüzsüz bir yüzeye sahipti. En iyi kağıt bıçakları ise kemik, sedef, yeşim gibi değerli taşlar ve fildişinden yapılırdı. Abanoz, ceviz ve gül ağacı gibi sert ağaçlardan elde edilen cilalı kağıt bıçakları da rağbet görüyordu.

1850’lerden itibaren kağıt bıçakları yazı masalarının ve evlerdeki kütüphanelerin olmazsa olmaz bir parçası haline geldi. Kâğıt bıçakları okurlar tarafından çok sevildi, çünkü kitap okuma ritüelinin hazırlık aşamasında önemli bir yeri vardı. Posta hizmetleri yaygınlaşmaya başlayınca bu sefer ortaya zarf açacakları çıktı. Kâğıt bıçaklardan ilham alsa da zarf açacakları farklıydı; hem zarf boyutlarına uygun olarak daha uzun ve daha ince bir yapıdaydı üstelik ucu da sivriydi. 21. yüzyıla gelince: Kâğıt bıçaklar ortadan kalktı ama zarf açacakları üretilmeye devam ediyor, üstelik karbon fiber seçeneği de var.

Bir suikast silahı olarak zarf açacağı

Kâğıt bıçaklar yuvarlak uçludur, keskin değillerdir ve bıçağa fazla benzemezler oysa zarf açacakları genellikle hançer veya kılıç benzeri bir biçime sahiptir ve keskin kenarları olan modeller çoktur. Bu nedenle romanlarda veya gerçek hayatta cinayetlerde veya suikast girişimlerinde hiç kâğıt bıçağı kullanılmamış ama zarf açacağı kullanılmıştır. Zarf açacağı kullanılan suikast girişimlerinin en ünlüsü (daha sonra paranoyak şizofren olduğu ortaya çıkan) Izola Ware Curry isimli bir kadın tarafından 20 Eylül 1958’de insan hakları savunucusu Martin Luther King Jr.’a karşı gerçekleştirildi. New York’ta düzenlenen bir etkinlikte kitabını imzalayan Martin Luther King Jr.’a bir okur gibi yaklaşan Curry, birden çelik bir mektup açacağını aktivistin göğsüne sapladı. Zarf açacağı kalbe yakın ana damara birkaç milimetre yakın olduğundan King Jr. uzun bir ameliyat sonucunda kurtarıldı. Ameliyat sırasında zarf açacağını tutan doktorlardan birinin de eli kesilmişti.