Safa Tekeli - Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nın ardından ilk büyük gezisini İzmir’e yapışının 100’üncü yılındayız. Sıcak cephelerden çıkıldıktan sonra, ordunun ve halkın durumunu görecek; savaş alanlarındaki zaferi ekonomiyle taçlandırmanın yollarını arayacak ve “şimdi ne olacak” diye kafalarda beliren soruları yanıtlamaya çalışacaktır.
Aslında Cumhuriyete giden yolu çok öncelerden kendi kafasında çizmiş olan Mustafa Kemal, İzmir yolunda, artık devrimlerinin adısamlarını atmaya başlayacaktır. Mustafa Kemal, işte bu ortamda, “Türkiye büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan” olarak 14 Ocak 1923 günü Batı Anadolu’da geziye çıkar. 26 Şubat 1923 gününe kadar 36 gün süren bu geziden haberler günü gününe kamuoyuna yansıtılır. Atatürk, Nutuk’ta bu gezinin önemini şöyle anlatır:
“Efendiler, saltanatın ilgası, hilafet makamının salahiyetsiz kalışı üzerine, halk ile yakından temasa gelmek, ahval-i ruhiye ve temayülat-ı fikriyeyi bir daha tetkik etmek mühimdi. Bundan başka, Meclis son senesine dâhil olmuş bulunuyordu. Yeni intihap münasebetiyle, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni siyasi bir fırkaya tahvil etmeğe karar vermiştim. Sulh takarrür ettiği takdirde, cemiyet teşkilatımızın, siyasi fırkaya inkılabını lüzumlu görüyordum. Bu hususta da halk ile bizzat hasbihal etmeği muvafık ve faydalı mütalaa ediyordum. Zaferden sonra, talim ve terbiye ile iştigale başlamış olan ordumuzu da yakından görmek istiyordum. İşte, bu maksatlarla, Garbi Anadolu’da bir seyahat icra etmek üzere 14 Kanunisani 1923 tarihinde Ankara’dan hareket ettim. Eskişehir’den itibaren, İzmit, Bursa, İzmir, Balıkesir’de halkı münasip mahallerde toplayarak uzun hasbihallerde bulundum. Ahalinin bana istedikleri gibi serbest sualler tevcih etmesini talep ettim. Sorulan suallere cevap teşkil etmek üzere, altı saat, yedi saat devam eden konferanslar verdim.”
İzmir yollarında
İzmir Yollarında kitabından derlenen haberlerin içeriğinden bazı özetler şöyle izlenebilir:
Paşa Hazretleri Eskişehir’de çeşitli meseleler hakkında önemli bir nutuk söylemişlerdir.
Eskişehir-Paşa Hazretlerinin bindikleri özel tren Eskişehir İstasyonunda duraklamada iken Eskişehir ahalisi, kurtarıcı Başkumandanımızın şehirde bulunmalarından dolayı neşe ve sevinç içindeler. Mustafa Kemal Paşa Hazretleri buyuruyorlar ki: “Türkiye Büyük Millet Meclisi, Halife’nin değildir ve olamaz: Türkiye Büyük Millet Meclisi yalnız ve yalnız milletindir.”
İzmit: Başkumandan Paşa Hazretleri bugün saat 3’te Anadolu Sineması’nda İzmit halkına hitaben 4 saat devam eden gayet mühim beyanatta bulunmuştur. Sinema binası, ulema, eşraf ve her sınıf halka mensup 2000’i mütecaviz insanla hıncahınç dolmuştu.
Bursa: 23 Ocak-Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, dün Şeref Sineması’nda öğleden sonra saat 2’den 9’a kadar devam eden gayet mühim beyanatta bulunmuşlardır.
Paşa Hazretleri Alaşehir’de
Başkumandan Paşa: “Bundan sonra kazanacağımız zaferler, iktisat, ilim ve irfan zaferi olacaktır” buyurmuşlardır. Başkumandan Paşa’nın Salihli ve Manisa’da Ahaliye İrat Buyurdukları Nutuklar Kasaba İstasyonunda. Salihli’den sonra muvasalat edilen (ulaşılan) Kasaba (Turgutlu) İstasyonu dahi bayraklar ve çiçeklerle donanmış, etrafı halkla dolmuştu.
Kasabadan sonra bayraklar ve çiçeklerle süslenen ve Paşa Hazretlerini görmek için şitab (acele) etmiş ahali ve asker kalabalıklar ile mali bulunan (dolan) kasabadan sonraki ara istasyonlarda durulmayarak doğruca Manisa’ya muvasalat edilmiştir.
Başkumandan Paşa İzmir’de
Paşa Hazretlerinin İzmirlilere karşı irat buyurdukları mühim nutuk.
İzmir: 28 Ocak-Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretleri şerefine dün gece saat 07.30’da Hükümet Konağı’nın büyük salonunda belediye tarafından 120 kişilik mükellef bir ziyafet keşide edilmiştir. Bu ziyafette memleketin münevver (aydın) toplulukları, muhtelif heyetler azalarıyla matbuat mümessilleri, asker ve memurların ileri gelenleri hazır bulunmuşlardır. Esna-ı Taamda (yemek sırasında) Ertuğrul Muzikası gönül çekici parçalar terennüm etmiş, ayrıca piyano ile kemandan mürekkep ince saz takımı ahenksaz olmuştur. 3 Şubat-Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri dün saat iki buçukta İktisat Konferansı için ihzar edilmekte (hazırlanmakta) olan eski gümrük binasında halk ile hasbihalde bulunmuşlardır. Konferans salonunu dolduran kadın erkek samiinin (dinleyicilerin) miktarı beş altı bini mütecavizdi.
İstiklal ve Millî Hâkimiyet
Paşa Hazretleri Balıkesir’de bir cami-i şerifte minbere çıkıp kıymetli bir hutbe irat buyurmuşlardır.
Balıkesir: 7 Şubat-Gazi Paşa Hazretleri öğle namazını büyük bir cemaatle Paşa Cami-i şerifinde kılmışlardır. Namazdan ve şehit ruhlarına ithafen kıraat edilen (okunan) Mevlid’i Nebevi’den sonra Paşa Hazretleri minbere çıkarak hutbe irat buyurmuşlardır. Mustafa Kemal, bu gezisinin başlangıcında Eskişehir’deyken 15 Ocak 1923’te, Başyaveri Salih Bozok’tan annesi Zübeyde Hanım’ın İzmir’de öldüğünü bildiren bir telgraf alır; büyük üzüntü duymasına karşın, programını değiştirmeden, Salih Bozok’a “Verdiğiniz elim haber beni çok müteessir etti. Merhumenin uygun bir şekilde cenaze törenini yaptırınız. Cenab-ı Hak, millete hayat ve selamet versin” diye telgraf çekerek, gezisine devam eder. 27 Ocak 1923 gününün sabahı İzmir’e gelir gelmez, Karşıyaka İstasyonu’nda trenden inerek annesinin mezarını ziyaret eder. Bu gezinin önemli olaylarından biri de 16-17 Ocak’ta İzmit’te, “Atatürk’ün ilk basın toplantısı” olarak da adlandırılan İstanbul gazetecileri ile yaptığı basın toplantısıdır. İzmir’de 17 Şubat’ta toplanan İzmir İktisat Kongresi de bu gezinin önemli olaylarındandır.
Atatürk, İzmir’e gelişinde 29 Ocak günü Latife (Uşaklıgil) Hanım ile evlenir. İzmir’in tanınmış iş adamlarından Uşakizade Muammer Bey’in Göztepe’deki köşkünde kıyılan nikâhta, Atatürk’ün şahitliğini Fevzi (Çakmak) Kazım Karabekir paşalar, Latife Hanım’ın şahitliğini ise İzmir Valisi Abdülhalik (Renda) ve Başyaver Salih (Bozok) yapar.
