Asgari ücretin ocak ayında 1.300 TL olacak olması ile ilgili tartışmalar sürüyor. Ama asgari ücretin artmasının şu an çok tartışılmayan, fakat çok önemli bir etkisi de kayıtdışılığın artacak olması. İşverenlerin genel eğilimi işgücü maliyetleri artınca kayıtdışına yönelmek oluyor. Doğrudan kayıtdışılık kişilerin SGK’ya hiç bildirilmeden çalıştırılması. Bunun yanında bir de dolaylı kayıtdışılık olarak ifade ettiğimiz, çalışanların SGK’ya gerçek ücretleri üzerinden gösterilmemesi durumu var. Kayıt içinde kayıtdışılık olarak da ifade edilen bu durum, en az doğrudan kayıtdışılık kadar önemli. Ancak şu kesinki, her ikisi de çalışanın emeğini ve geleceğini çalıyor.
Kayıtdışı azalıyor
2000’li yılların başında yüzde 60’lara kadar yükselen kayıtdışı istihdam oranı 2015 yılı Ağustos ayı itibarıyla yüzde 35’ler düzeyine indirildi. Bu azalışta istihdam teşviklerinin ve etkin denetimin büyük rolü var.
Kayıtdışı istihdam konusunda toplumsal algının yükseltilmesine yönelik olarak gerçekleştirilen çalışmalar ile bankaların ve kamu kuruluşlarının bazı işlemlerde kayıtdışı istihdamı kontrol eder hale gelmeleri de, bu azalışta önemli roller üstlendi. Diğer yandan çapraz denetim ile Maliye ve SGK denetim elemanlarının tespitlerinin her iki kurum tarafından değerlendirilmesi gibi bazı noktalarda da gelişmeler oldu.
Denetmenin önemi
Kayıtdışı istihdam konusunda devletin konuya yaklaşımı çok önemli. Özellikle 2000’li yıllar öncesinde konuya yaklaşım “istihdam olsun da, kayıtdışı olmuş çok önemli değil” şeklindeydi. Ancak kayıtdışı istihdam konusuna yaklaşımın değişmesi ile sistemli ve kararlı bir anlayışla kayıtdışı istihdamın üzerine gidilince yüzde 15 20’lere varan azalışın temelleri atılmış oldu.
Devletin yaklaşımının yanında kayıtdışı istihdama ilişkin en önemli unsur SGK denetmenleri. Kayıtdışı istihdam konusunda denetimin önemi büyük. Denetim etkin olmazsa haksız rekabetin önü alınamıyor. Özellikle denetime uğrayan işveren “peki karşımdaki dükkân da kayıtdışı adam çalıştırıyor, ona neden hiç gitmediniz” derse konunun içinden çıkılamıyor. Bu nedenle denetim sayısının ve denetimin etkinliğinin artırılması gerekiyor.
Etkin denetim konusunda istatistikler, SGK denetmenlerinin önemini ortaya koyuyor. 2007 ila 2015 yılları arasında SGK denetmenleri 308 Bin tescilli, 62 Bin tescilsiz işyerini denetlemişler. Bu denetimler sonucunda 269 Bin sigortasız işçi tespit edilmiş. Denetimlerde 20 Bin kişinin de “hileli boşanma” ile SGK’dan yersiz aylık aldığı tespit edilmiş. Yani SGK denetmenleri sadece işvereni denetlememiş, SGK’dan yersiz aylık alan sigortalıların da kapısını çalmış.
Olmazsa olmaz
Çalışma hayatında son dönemde mevzuatsal eksiklikler önemli ölçüde giderildi.
Diğer yandan kayıtdışı istihdam konusunda prim ve istihdam teşviklerinin büyük ölçüde işverenlerin bakış açısını değiştirdiğini söylemek mümkün. Ancak şu aşamada denetim hala en etkin mekanizma konumunda. Bir süre daha etkin bir denetimin yürütülmesi ve daha sonra kayıtdışı istihdamda “tespit et, cezalandır” yerine, “teşvik et, ödüllendir” anlayışının egemen hale getirilmesi gerekiyor.
Ancak bu süre içerisinde denetim elemanlarının görevlerini daha etkin ve verimli bir şekilde yapabilecekleri idari yapılanmanın ve denetim elemanlarının emeklerinin karşılığı olan özlük haklarının verilmesi gerekiyor. Bu açıdan SGK denetmenlerinin taleplerine kulak verilmesi önemli.
