Onarıcı adalet

Adana’da resmî bir kuruma bağlı kombinada hayvana eziyet eden iki kurum çalışanına işten el çektirildi. Savcılık tarafından başlatılan soruşturma kapsamında gözaltına alınan şahıslara mahkeme, 15 gün boyunca hayvan dışkısı temizleme ve “İslam Hukuku’nda Hayvan Hakları” adlı kitabı okuyup, özetini hâkime götürme cezası verdi. Mahkeme sanıklardan Hayvanları Koruma Kanunu’nu da okumalarını istese daha da iyi olurmuş!

Dünyanın hemen her yerinde suça karşı “hapis” cezası yaygın bir uygulama alanına sahip olsa da son yıllarda işlenen suça karşılık gelecek “hizmet” cezalarının önemi ve etkisi giderek daha fazla tartışılıyor. Onarıcı adalet, suçluları hapsetmek yerine, topluma yönelik hizmetlerde bulunmalarını sağlayarak toplumsal rehabilitasyonlarını amaçlıyor.

Mesela geçtiğimiz günlerde hayatını kaybeden İtalya’nın eski Başbakanı Silvio Berlusconi de vergi kaçırdığı iddiasıyla yargılanmış, mahkeme 4 yıllık hapis cezasını, 1 yıllık sosyal hizmet cezasına çevirmişti. Berlusconi bu sosyal hizmet cezasını bir bakım evinde Alzheimer hastalarına hizmet vererek geçirdi.

Mahkemeler, suçların türü ve toplumun özelliklerine bağlı olarak çeşitli toplum hizmeti cezaları uygulayabilir. Bu cezalar suçluların hatalarının sonuçlarını anlamalarına yardımcı olmak, toplumdan tecrit edilmelerini engellemek ve suçun tekrarlanmasını önlemek amacıyla kullanılır.

***

Peki, suçluların böyle bir ceza yönteminden ders çıkarmaları mümkün mü?

Amerikan’da köleliğin kaldırılması için mücadele vermiş reformist yazar Frederick Douglass’ın heykeline zarar veren iki öğrencinin Vandalizm suçlamasıyla yargılandığı dava, bunun mümkün olduğunu ortaya koydu. Heykele zarar veren öğrenciler okuldan atıldı. Mahkeme sanıklardan Frederick Douglass hakkında bir makale yazmalarını istedi. Sanıklar ayrıca, onarıcı bir adalet çemberinden geçti ve Frederick Douglass heykellerinin hepsini gezdi. Basına avukatları aracılığıyla bu cezanın kendilerine çok şey öğrettiğini, olayın öneminin farkında olduklarını açıkladılar. Bir başka mahkeme, trafik güvenliğini ortadan kaldıran bir sürücüye, trafik sigortası seminerlerine katılma cezası verdi. Indiana’da “Arabada cep telefonuyla konuşmak” suçundan mahkûm edilen bir kişiye de mahkeme trafik suçlarını okuma ve sesli kayıt yapma cezası verdi. Kaydedilen sesli kitap daha sonra kütüphanelere dağıtıldı ve kamuya açık bir şekilde dinlenebilir hale getirildi.

***

İngiltere’de de suçlu, suçun nedenlerini anlaması için eğitim programlarına katılmak zorunda. Bu tür programlar, suçlunun üzerinde tasarruf yaratmayı, sorumluluk alma yeteneklerini geliştirmeyi ve suça yönelik düşünce ve davranış kalıplarını değiştirmeyi hedefliyor. Örneğin, sosyal medya eğitim cezaları; uygulayıcıların dijital dünyada sorumluluk bilinci geliştirmelerini, olumsuz eleştirilerini düzeltmelerini ve benzer hataları tekrarlamamalarını hedefliyor. Sosyal medya cezası, özellikle internet üzerinden nefret söylemi, tehditler, taciz veya yalan haberler gibi suçlarla ilgili olarak kullanılabilir.

Çevreyi kirletenler açısından da benzer cezalar mevcut. İngiltere’de pek çok mahkeme, toplum hizmeti olarak sanıkları özellikle parklardaki bankları temizlemeye ve bakımını yapmaya yönlendiriyor. Avustralya’da çevreye zarar veren bir kişi, plajlardaki çöpleri toplamak ve deniz kıyısını temizlemekle cezalandırıldı.

Trafik suçlarında da sanıkların hizmet cezasına çarptırılması, hatalarının sonuçlarını anlamalarına yardımcı olmak bakımından çok önemli. Mesela Kanada’da sarhoş araç kullanma suçunu işleyen bir kişi, trafik kazalarında olay yerine giden ambulanslarda görevlilerle birlikte çalışarak, kazazedelere yardım ediyor.

***

Cezalar her durum için özel bir değerlendirme gerektirir. Cezalandırma yöntemleri de yasalara ve mahkeme kararlarına bağlı olarak belirlenir. Fakat “Restoratif adalet” kavramı da emsal teşkil edecek şekilde tasarlanırsa hem suçluların rehabilitesi hem toplum güvenliği hem de ekonomik-sosyal faydaların sağlanması açısından önemli bir adımdır.

Medya, toplum hizmeti cezalarının önemi ve etkisi hakkında kamuoyunu bilgilendirmeli. Bu davaların takipçisi olmalı. Onarıcı adaletin suçlular üzerindeki etkisi, ceza yönteminin avantajları ve başarı hikâyeleri, suçluların nasıl iyileştirme sürecinden geçtiklerini görünür hale getirmeli. Medya, toplum hizmeti cezaları ve ceza sistemiyle ilgili tartışmalara ortak edilmeli ve bu konuların daha fazla gündeme getirilmesini sağlamalıdır.