“Aşı karşıtlığı bir tür biyoterörizm”

Seyhan Akıncı - Bundan tam beş yıl önce tüm dünya tek bir kelimeye kitlendi: Pandemi. 11 Mart 2020’de ülkemizde koronavirüs kaynaklı ilk ölümün açıklandığı gün, Dünya Sağlık Örgütü pandemi ilan etti. Kapanma, yeni normal, maske, dezenfektan, siperlik... Bu sözcükler binlerce insanın ölümü ve tüm dünyada tartışma yaratan sağlık sistemlerini gündeme getirdi. İnsanlık aylarca aşıyı bekledi. 14 Mart 2021’de Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji Öğretim Üyesi, Ege Üniversitesi Aşı Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü ve Aşı Bilimi Derneği Başkanı Prof. Dr. Adnan Yüksel Gürüz’den Milliyet Pazar eki için aşı konusundaki çalışmalarla ilgili bilgi almıştık. Bu kez pandeminin beşinci yıl dönümünde Prof. Dr. Gürüz ile bugün nerede olduğumuzu ve yükselen aşı karşıtlığını konuştuk.

DSÖ ülkemizde ilk koronavirüs vakasının açıklandığı 11 Mart 2020’yi pandemi olarak ilan etmişti. Aradan geçen 5 yılda pandemiden ne öğrendik? 

Dünya genelinde 705 milyon kişi Kovid-19 geçirdi. Yaklaşık 7 milyon yüz bin kişinin ölüm nedeni Kovid-19 olarak kayıtlara geçti. Mart 2024 itibarıyla dünya genelinde Kovid-19 nedeniyle hâlen günlük 200 civarında ölüm bildirilmekte. Kovid-19 bize neler öğretti derseniz; ‘Maske-Mesafe-Hijyen’ kurallarının, su-sabun kullanımının önemini ve hayat kurtarıcı olduğunu, Kovid-19 yoğun bakımında hastaların yüz üstü yatırılması gerektiğini, antiviral ilaçların, monoklonal ilaç tedavilerinin etkinliğini, aşıların hayat kurtarıcı olduğunu, özellikle mRNA aşılarının gençlerde uzun süren Kovid riskini yüzde 57 azalttığını (5 mart 2025 JAMA network open), gelecekte de böyle sınır tanımayan pandemilerin olabileceğini, dünyada sınırların sanal olduğunu  gördük.

Aşı Enstitüsü girişimi 

Bundan sonraki pandemiye hazır mıyız?  

Hiç kimse bir sonraki pandeminin ne zaman olacağını, neden olacağını bilemez. Ama virüs ailesi yüksek mutasyon özellikleri nedeniyle en potansiyel salgın etkenleri olacaktır. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, TÜBİTAK, TÜSEB, Sanayi Bakanlığı pandemi sırasında aşı, ilaç ve makine teçhizat konusunda ülkenin bu alandaki hafızasının temellerini attı. Hâlen Ege Üniversitesi Aşı Geliştirme, Uygulama ve Araştırma Merkezi olarak özellikle DNA aşısı üretiminde yüksek teknolojik birikime sahibiz. Yüksek Lisans eğitimi ile çok sayıda yetkin akademik kadrolar yetiştiriyoruz. Doktora programımızın açılması, Aşı Enstitümüzün kurulması için yaklaşık dört yıldır YÖK düzeyinde girişimlerimizin bu yıl olumlu sonuçlanmasını umut ediyoruz. Ege Üniversitesi olarak YÖK’ün belirlediği ileri teknolojik alanlardan aşı ve teknolojik ilaç üretimi konusunda Türkiye’nin gururuyuz.

25 Ocak 2021’de Aşı Geliştirme, Araştırma ve Uygulama Merkezi kuruldu. Aradan geçen dört yıllık sürecin sonunda Türkiye aşı geliştirme konusunda hangi aşamada?  

Merkez bünyesindeki Aşı Çalışmaları Anabilim dalında yüksel lisans programımız var. Çok ciddi bir alt yapıya sahibiz. Üretim aşamasındaki her türlü teknoloji ve bilgi birikiminin yanında çok merkezli farklı disiplinlerden 30’a yakın öğretim üyesi merkez bünyesinde araştırma ve eğitim faaliyeti veriyor. Hâlen iki ayrı aşının üretimi için projelerimiz yürüyor. Devlet bu alanda dışa bağımlılığı ortadan kaldıracak yerli sağlık sanayinin oluşumu için destek oluyor. Şu anda Kayseri, Ankara, Ege ve Dokuz Eylül üniversiteleri çok yoğun olarak farklı hastalıklara karşı (Leishmania, Mevsimsel grip gibi) aşı adayı üretimi konusunda çalışıyor.

Pandeminin ilk aylarında heyecanla beklenen aşılar bir süre sonra önemli bir karşıtlığa evrildi. Ortaya çıkan aşı karşıtlığını nasıl yorumlarsınız? 

Aşı karşıtlığının hiçbir bilimsel dayanağı yok. Aşıların üretim aşaması çok sıkı denetim altındadır. Hiçbir risk oluşmasına müsaade edilmez. Aşının, ilaçtan farkı sağlıklı insana yapılıyor olmasıdır. İlaç ise hastaya verildiği için daha geniş bir marjı olabilir.  Yeni platform aşılar mRNA gibi hastalıkları aynen taklit ettiği için yüksek koruyuculuk sağlıyor ama kişilerin sıkıntılı organlarında hastalık geçirdiği taktirde oluşabilecek bazı hasarların hafif görülmesine yol açıyor. Bir diğer örnek çok yeni ABD’de ilkokula başlamak için kızamık aşısı zorunludur. Okullar bu aşısı olmayanı kayıt almazlar. Aşı karşıtlarının yaktığı ateş sonucu geçen ay bir Amerikalı çocuk aşısı olmadığı için kızamıktan öldü. Burada ailelerin daha iyi bilgilendirilmesi lazım. Bundan 50 yıl önce insanlar ortalama 60 yıl yaşarken, bunca dünya kirliliğine, kanserojen besine, savaşlara rağmen 77 yıl ortalama ömre ulaştıysa bu çocukluk çağındaki aşıların başarısıdır. Bence aşı karşıtlığı bir tür biyoterörizmdir.

Biyotetörizmi biraz açar mısınız? 

Bir kanser hastası tedavi olmayı reddedebilir. Tedavi olduğumda genel sağlık durumum düşecek, yaşam sürem uzasa bile yaşam kalitem bozulacak. Ben yaşam kalitemi bozmadan Allah’ın bana biçtiği ömre kadar yaşamak istiyorum diyebilir. Tabii ağırlarını dindirmek için gerekli destek tedavileri mutlaka verilir. Ama bir enfeksiyon hastalığından bahsediyorsunuz. Yani insandan insana bulaşan bir hastalık. Hastalanırsanız immün sisteminiz sağlam olabilir ve iyileşirsiniz. Ama bulaştırıcı olduğunuz dönemde immün sistemi sağlam olmayan insanlarla da temas halindesiniz onların ölümüne yol açabilirsiniz. Böyle olan kişilere de kendi adıma biyoterörist diyorum. 

“İnsan gücümüzün yurt dışına gidişini engellemeliyiz”

Bilim insanları ve hükümetlerin aşı konusunda nasıl bir yol haritası olmalı?

Öncelikle bu alanda yetişmiş insan gücümüzün yurt dışına gidişini engellemeliyiz. Doktora programımız hâlen açılmadığı için dört öğrencimiz İtalya, Hollanda, İngiltere ve Kanada’ya gitti. Bu arada tersine beyin göçü ile bu da devletin çok özel bir programı, Humbolt Üniversitesinden kıymetli bir akademisyen transfer ettik. Sorun düşük maaşlar, kadrosuzluk, istihdam için yeterli fırsat olmaması. YÖK’te bekleyen Enstitü başvurumuzun hızla onaylanması, araştırma bütçelerinin ve araştırmacılara bu bütçeden pay verilmesi sonuçlara olumlu katkı sağlayacaktır. Özel sektörün bu alandaki ilgisi de teşvik edilmeli. Devlet bu konuda pandemi sırasında ön plana çıkan İngiltere, ABD ve Almanya’daki firma-devlet ortaklaşmalarını rahatlıkla hayata geçirebilir.

Preklinik fazda çalışmalar yürüyor

Faz çalışmasında olan bir aşımız var mı?

Şu anda pek çok aşı için preklinik fazda yürüyen çalışmalar var. Faz çalışmasında gönüllüler üzerinde uygulamaya geçilen aşılardan söz ediyoruz. Türkiye’de şu anda bildiğim kadarıyla herhangi bir aşı faz çalışmasına geçmiyor. Çünkü faz çalışması ciddi maliyetli, milyonlarca dolarlık rakamlardan söz ediyoruz. Preklinik aşı oluştuktan sonra faz çalışması planlanabilir. Şu anda preklinik aşamada üretilmeye hazır pek çok aşı için gruplar hâlâ etkin olarak çalışmalarını sürdürüyorlar. Mevcut geliştirdiğimiz aşıları daha da iyileştirme çalışmalarımız sürüyor.