Türkiye’nin sandıkları

Safa Tekeli - Türkiye’de ilk anayasalı düzen ve parlamentonun 147 yıllık bir geçmişi var. Osmanlı’nın etnik isyanlarla sarsıldığı ve devletin çözülme tehlikesiyle karşı karşıya kaldığı bir dönemde; Yeni Osmanlılara göre, anayasalı ve meclisli bir sisteme geçilirse işler düzelme yoluna girecek, Avrupalıların baskıları sona erecektir.

Sultan Abdülaziz, 1876 yılında tahttan indirilir ve yerine V. Murat padişah olur. Yeni sultanın akıl sağlığının bozulduğu gerekçesiyle 3 ay sonra II. Abdülhamit saltanata gelir. II. Abdülhamit, tahta çıktıktan sonra, kanunuesasinin ilan edileceğini belirtmez. Kanunuesasinin ilanı zaman alacağından ilk önce seçimlerin yapılması yoluna gidilecekti. Seçimlerde uygulanmak üzere, “Talimatı Muvakkate” adıyla hazırlanan geçici bir yasa, 28 Ekim 1876’da yürürlüğe konuluyordu.

80’i Müslüman 50’si gayrimüslim olmak üzere toplam 130 mebus (milletvekili) seçilecekti. Geçici talimatname, milletvekili olabilme şartlarını belirleyerek her vilayetten kaç milletvekili seçileceğini de karara bağlıyordu.

II. Meşrutiyet. Meclisi Mebusan açılışı.

İlk anayasa, ilk seçimler

İkinci kez sadrazamlığa getirilen Mithat Paşa’nın Padişah’a sunduğu anayasa taslağında düzeltmeler yapıldıktan sonra, İstanbul Konferansı’nın açılış gününe denk gelen 23 Aralık 1876 tarihinde padişah tarafından onaylanan kanunuesasi yürürlüğe girer. Ülkemizdeki ilk seçimler, yukarıda sözü edilen“Talimatı Muvakkate”ye göre yapılır. İlk seçimlerin kesin tarihi belirlenemiyor. Seçimlerin sonucunda her vilayetin belirtilen sayıdaki mebusu seçerek İstanbul’a gönderemediği görülür. Mebus sayısının 115 ile 117 arasında değiştiği belirtilir. Bunların 69’u Müslüman, 46’sı gayrimüslimdir.

19 Mart 1877 günü, Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu’ndaki tören için Topkapı Sarayı’ndan getirilen tahta II. Abdülhamit oturur. Padişahın açış nutkunu Mabeyn Başkâtibi Sait Paşa okur. Padişahın isteğiyle Meclisi Mebusan başkanlığına Ahmet Vefik Paşa, Meclisi Âyan başkanlığına ise Server Paşa getirilir.

İlk mebuslar

İlk Osmanlı meclisindeki mebuslar, çoğunlukla vilayet meclisi üyeleri arasından seçilir. İstanbul Konferansı’ndan istedikleri sonucu alamayan Batılı devletler ise aralarında Londra protokolünü imzalıyor (31 Mart 1877), bazı Balkan ülkeleri de ıslahat talebinde bulunuyorlardı. Osmanlı hükümeti bu istekleri reddedince Rusya, 24 Nisan 1877 tarihinde savaş ilan eder. Savaş nedeniyle II. Abdülhamit, mebusların memleketlerine dönmelerini bildirir ve Meclisi Mebusanın ilk dönemi kapanır. (28 Haziran1877).

İkinci dönem

İkinci dönemde mebus sayısı düşmüş, 96’da kalmıştır. Bunların 56’sı Müslüman, 40’ı gayrimüslimdir. Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Rus kuvvetleri Ayastefanos’a (Yeşilköy) kadar yaklaşmışlardır. II. Abdülhamit de Yıldız Sarayı’nda olağanüstü meclis toplar. Savaşın devamı lehinde ve aleyhinde konuşmalar yapılırken, eleştiriler üzerine, salonu terk eden II. Abdülhamit, meclisi süresiz tatil eder. (13 Şubat 1878). Bu tarihten itibaren, “Meşrutiyetin meclissiz dönemi” başlayacaktır.

Osmanlı devrinde seçim sandığı.

II. Meşrutiyet dönemi

Meşrutiyetin meclissiz dönemi 1908 Temmuz’una kadar sürecekti. II. Abdülhamit’e muhalefet, 1908 Haziran’ında âdeta askerî bir ayaklanma niteliğine bürünmüştü. Ayaklanmayı durdurmanın tek çaresi olarak II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1908’de Kanunuesasi’yi yeniden yürürlüğe koydu. Seçimlere gidilecek, Meclisi Mebusanın toplanması sağlanacaktı.

II. Meşrutiyet’in ilanı, sevinç gösterileriyle karşılandı.
Seçim Kanunu, padişah iradesiyle 20 Temmuz 1908’de, İntihabı Mebusan Kanunı Muvakkatı (Mebus Seçimi Geçici Kanunu) adıyla yürürlüğe konulur. Bu kanun, II. Meşrutiyet döneminde yapılan seçimlerin tümünde uygulanır ve Cumhuriyet döneminde de yürürlükte kalır; 1942’de çıkarılan 4320 sayılı Mebus Seçimi Kanunu ile yürürlükten kaldırılır.

1908 seçimleri

10 Temmuz 1908 tarihli iradei seniyye (Padişah iradesi) ile Meclisin toplanmasına karar verilince, seçimler Kasım-Aralık 1908’de yapılır. Yeni meclis 17 Aralık 1908’ de, II. Abdülhamit tarafından törenle açılır. II. Meşrutiyet döneminin ilk Meclisi (1. dönem), normal süresini tamamlayamadan 18 Ocak 1912 tarihli iradei seniyye ile feshedilerek 3 ay içinde yeni seçimlere gidilmesi kararlaştırılır. Böylece II. Meşrutiyet döneminde toplanan ilk Mebusan Meclisi 4 yıllık süresini tamamlayamadan 3 yıl bir aylık süre sonunda yenilenir.

1912 seçimleri

Yukarıda söz konusu edilen seçimler siyasal tarihimizdeki ilk “erken” seçimlerdir. 1912 yılının Mart-Nisan aylarında yapılan seçimler sonucunda toplanan Meclisi Mebusan, 18 Nisan 1912’de çalışmalarına başlar. Ancak bu Meclis de kısa süre görevde kalır; 4 Ağustos 1912’de, yine iradei seniyye ile feshedilir ve yeni seçimlere gidilmesi kararlaştırılır.

1914 seçimleri

Ancak, seçimin yapılması olanaksız hale gelince, 25 Ekim 1912’de, seçimlerin ertelenmesini öngören iradei seniyye imzalanır. Balkan Savaşı bittikten sonra, genel seçimlerin ertelenmesini gerektirecek nedenler ortadan kalkınca, Şubat-Mart 1914’te seçimler yapılır ve Meclisi Mebusan, 14 Mayıs 1914’te açılarak çalışmalarına başlar.

1918 yılında, Anayasanın 69. maddesinde; “Meclisin dördüncü toplantı yılının ordunun genel seferberliğini gerektiren savaşa rastlaması halinde seçimlerin ertelenebileceği” yolunda bir değişiklik yapılır. Anayasa değişikliğinin ardından, 1 Nisan 1918 tarihinde kabul edilen bir yasayla, Meclisi Mebusanın süresi bir yıl uzatılır. Yasama süresinin uzatılması nedeniyle 4 yıllık normal sürenin üzerinde görev yapan Meclis Mebusanın 21 Aralık 1918’de, “Zorunlu siyasi nedenlerden ötürü” feshi Padişah tarafından uygun bulunur. Bir sonraki seçim, yaklaşık bir yıl aradan sonra, 1919 yılında yapılır.

Meclisi Mebusan Dolmabahçe muayede salonu.

1919 seçimleri

Osmanlı Devletinin son Meclisi Mebusan üyeleri, 1919 yılının Aralık ayında yapılan seçimlerle belirlenir. 12 Ocak 1920’de çalışmalarına başlayan bu Meclis, 2 ay 6 gün ile Osmanlı parlamenter yaşamının en kısa süreli iki meclisinden biridir.

İstanbul’un 16 Mart 1920’de işgalinde, işgal kuvvetleri Meclisi Mebusanı basar ve tutukladıkları bazı mebusları Malta Adası’na sürgün eder. 18 Mart 1920’de toplanan mebuslar, “Mebusluk görevlerinin yapılması için güvenli bir ortam kalmadığını” belirterek, “Meclisteki görüşmelerin ertelenmesini kararlaştırır.”

11 Nisan 1920’de ise “Zorunlu siyasi nedenlerden ötürü, Meclisi Mebusanın feshedilmesini ve seçimlerin 4 ay zarfında yapılmasını öngören” iradei seniyye yayımlanır. Ne var ki, söz konusu iradei seniyyede öngörülen seçimler yapılamaz ve Osmanlı Mebusan Meclisi bir daha toplanamaz.