Apollon Smintheus Kutsal Alanı: Farelerin efendisi

Arkeolog Işıl Kahraman | kahraman.isil@gmail.com

Binlerce yıla dayalı fare-insan ilişkisi, yaklaşık son yirmi yıldır, insanın çevresiyle kurduğu iletişimin sanal ortama taşınmış olmasını da hesaba katarsak elimizin altındaki “mouse”lar üzerinden devam ediyor. Diğer yandan farelerle olan kadim genetik bağlarımız itibariyle, son iki yıla damgasını vuran koronavirüsün üstesinden gelmesi umulan aşıya bizi hızla ulaştıran çalışmaların isimsiz kahramanları da onlar. Orta Çağ toplumlarını kırıp geçiren vebayı taşıyıp insana musallat eden bu canlıları, onunla son dönemde geliştirdiğimiz “bilimsel” ve “sanal” yakınlığımız temize çıkarır belki de kim bilir...

Tanrı Apollon

Acısıyla tatlısıyla yaşadığımız, romanlara isim olmuş fare-insan ilişkisinin binlerce yıllık kahramanlarından belki de en tanınmışı; pek çoğumuzun bu yönünü hiç bilmediği, kehanetleriyle ünlü Tanrı Apollon’dur. Titanlardan, Leto’dan doğma Zeus’tan olma, Olympos tanrılarından ama Anadolulu, gerçeği ve ışığı temsil eden Apollon. Sanatın birçok dalı gibi, şiir ve müzikle, avcılık ve sağlıkla ilgili birçok sıfatın yanı sıra kehanetin de feriştahı o. Bugünün astrologlarının rüzgârına yetişemeyeceği ünü, Antik Çağ’ın Didyma’sında (Didim) binlerce yıl önce on binlerce kiloluk sütunlar diktirip, Miletos (Milet) kentine uzanan kilometrelerce yol yaptıran; Delphoi’deki tapınağın girişine “Kendini bil” buyruğunu yazdıracak kadar insanı kendine getirme gücü taşıyan Apollon...

Bu kez insanlara, her iki türü de yerli yerinde kullanarak ayar veren bir Apollon var karşımızda. Buradaki sıfatı, etimolojik kökeni Mysia diline dayanan “sminthus” (fare) sözcüğünden türediği düşünülen “Smintheus” yani “farelere hükmeden”. Ona atfen oluşturulan kutsal alana da “Smintheion” deniyor. Polemon ve Homeros’tan gelen muhtelif rivayete göre, Troyalıların tarafında olduğu savaşta Akhalara vebayı salmaktan tutun, kendisini kızdıran Mysialı rahip Krinis’in tarlalarına fareleri musallat edip ürünlerini talan ettirmeye, sonra nâdim olan rahip af dileyince fareleri öldürerek cezadan vazgeçmeye; geleceği bildirdiğine inanılan fareler aracılığıyla hava tahminleri yapıp çiftçiyi yönlendirmekten, halkına kötü davranan kralları, fareleri kullanarak cezalandırıp adalet sağlamaya kadar uzanan işlerin faili o.

Çanakkale yakınlarında

Peki, yeri neresi bu kutsal alanın? Çanakkale’nin Ayvacık ilçesinde, bugünkü adıyla Gülpınar, önceki adıyla Külahlı, antik adıyla Hamaksitos yakınlarında, Strabon’un tarifine göre Khryse’de. Binlerce yıl öncenin hac rotası olmuş, mermerli yollarla Aleksandria Troas’a bağlanan bir kült merkezi Smintheion. Antik Yunan mimarlığı tarihinde dönüm noktası oluşturan, mimar Hermogenes’in inşa ettiği düşünülen (M.Ö. 150 civarı) pseudodipteros planlı (çift sıra sütun sırasından içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması) İon stilindeki tapınak yapısını anlattığı satırlarında “Homeros ve Hermogenes’in yüzyıllar sonra kutsal bir alanda bir fikir olarak buluşması, Anadolu hümanizmasının bir güzelliğidir” diyor Prof. Dr. Coşkun Özgünel.

Günlük yaşam öne çıktı

İskender’in Anadolu’daki Pers işgalini sonlandırmasının (M.Ö. 330) ardından arkaik mimarideki bazı geleneksel ögelerin önemini yitirmesi, yeni düşüncenin etkinleşmesi ile mimaride de kutsallık ögesinin önüne geçen, yaşama ilişkin fonksiyonları karşılayacak uygulamaların oluşturulması kendini gösterir.

Pseudodipteros planının devrimci yanı, tapınağı çevreleyen sütun dizisi ile tapınak duvarı arasında kalan alanın genişletilmesi sayesinde gölgelik yürüyüş alanları oluşturulması ve günlük hayatın öne alınması gibi yeniliklerdedir. Tapınağın en önemli özelliklerinden biri de kabartmalı sütun altlıkları ve krişlerinde yer alan, Homeros’un İlyada’sında konu edilen Troya Savaşı’na ilişkin sahnelerdir.

Antik kaynaklarda Heykeltraş Skopas’a atıfla sözü edilen ve sikkelerde betimlenen kült heykeline ait parçalar da önemli buluntular arasında. Ancak heykel ve yontucusu ile ilgili bilgilerin kesinlik kazanmadığı da belirtiliyor.

Roma hamamı

Kutsal alandaki önemli yapılardan biri M.S. 1-4. yüzyıl arasında, tapınağı kullananların arınması amacıyla yapılmış Roma hamamıdır. Hamamda her Roma hamamında bulunan apodyterium (soyunma bölümü), praefumium (külhan), frigidarium (soğukluk), tepidarium (ılıklık), caldarium (sıcaklık) bölümlerinin yanı sıra hypocaust yani ısıtma kanalları ile duvar içlerinde pişmiş toprak ısıtma sistemi de yer alıyor. Bu kutsal alanda yapılan spor (güreş ve pankreas) müsabakalarında (smintheia pauleia) birinci olan sporcular onuruna oluşturulmuş bir de galeri bulunuyor. Bu galeride sporcuların heykellerinin yerleştirildiği kaidelerde yazıtlar var. Kutsal alanda ortaya çıkan Prehistorik Dönem yerleşimlerin de adını anmadan geçmeyelim.

Bir de kutsal alanın üzerine sonradan inşa edilmiş yağhaneler var ki bir kısmı kazılar nedeniyle yıktırılmış, ikisi ise müzeye çevrilerek kullanıma sokulmuş.

Kazı çalışmaları

Günümüze kadar devam eden kazı ve restorasyon çalışmaları, 1980 yılında Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Coşkun Özgünel tarafından başlatılmış. Bugün gelinmiş olan noktayı, önceki araştırmacıların (18. ve 19. yüzyıllarda Lechevalier, Spratt ve Pullan, 1966’da Weber) haklarını saklı tutarak 1980’den itibaren müthiş bir sabır ve emekle Smintheion’u ayağa kaldıran Özgünel ve ekibine borçluyuz.

Ancak benim Smintheion ile ilgili hissiyatım çok daha başka bir noktadan hayat buluyor. Kişisel tarihimin de dönüm noktalarından biri... Ege Üniversitesi’nde klasik arkeoloji eğitimime başladığım 1982 yılının yazında misafir öğrenci olarak katıldığım, nemli toprak kokusunun bendeki bir daha hiç değişmeyecek çağrışımının nüvesinin oluştuğu, köyün ilkokul binasına konuşlanmış kazı ekibiyle sabaha karşı kalkıp yola koyulma halini ilk yaşadığım yerdir Smintheion. Bu perspektiften bakınca, “Yıllar sonra bu yazıyı kaleme alma şansı bulmak da Apollon’un manyetik alanının mucizelerinden olsa gerek” demekten kendimi alamıyorum!

Antik mutfak canlanacak

Tekirdağ’ın Marmaraereğlisi ilçesindeki Perinthos Antik Kenti’nde yürütülen kazı çalışmalarında 5 bin yıllık olduğu değerlendirilen seramik, kaşık parçası, pişirme kapları ve hayvan kemikleri tespit edildi. Kazı Başkanı Prof. Dr. Zeynep Koçel Erdem, Perinthos’un M.Ö. 600’lü yıllarda Samos’tan gelen kolonistler tarafından kurulduğunun tahmin edildiğini ancak son buluntuların bu iskânın tarihini çok daha önceye çekebileceğini dile getirdi. Erdem, M.Ö. 3. binyıla ait olduğu tahmin edilen seramik parçaları ve taş aletler üzerindeki incelemelerin sürdüğünü aktardı. Erdem, kazılarda çok sayıda hayvan kemiğinin çıktığını anlatarak, şu bilgileri verdi: “Kanatlı hayvan, büyükbaş hayvan ve deniz ürünlerinin yendiğini anlıyoruz. Burada elde edilen seramiklerden, kaşık parçası ve pişirme kaplarından Antik Dönem mutfağını canlandırabileceğiz. Bu kemikler iyice incelendiğinde de yeme içme ekonomisine dair fikir edinebileceğiz. Bulduğumuz seramik parçaları Tunç Çağı’na ait yani günümüzden 5 bin yıl önce. Akropolde 5 bin yıl önce ilk Perinthosluların yaşamış olduğunu anlıyoruz.”