18. yüzyılda İstanbul’da Osmanlı Devleti’nin iç ve dış borçlanma senetlerinin alım satımının yapıldığı bir Borsa vardı. Görülen ihtiyaç üzerine 1873 yılında, Abidin Bey(Daha sonra Paşa yapıldı.) ilk Borsa Başkanı(Komiseri) olarak atandı. Cumhuriyet döneminde bile adı çeşitli mahalle ve caddelere verilen Abidin Paşa(Dino) 1874 yılında, o zamanki Borsa’da yapılan işlemleri anlatan “Hava Oyunları” isimli bir kitap yazdı. Kitabın orijinal adı “Konsolidenin Hava Oyunlarıyla Sair Muamelat Hakkında Müstakrazat-ı Maliyyeye Dair Risale”dir. Abidin Paşa’nın kitabı Celali Yılmaz tarafından bugünkü Türkçeye çevrilmiş ve yayına hazırlanmış bulunuyor.
O zamanki Borsa’da gerçekleştirilen finansal işlemlerin, bugünkülere benzer ve hatta bugünkü işlemlerin ilerisine geçen karakter ve çeşitte olduğunu(biraz da şaşırarak) gördüm. Borsa’da yalnız normal alım satım değil, vadeli alım satım, opsiyon işlemleri, repo ve ters repo, açığa alış satış da yapılıyormuş.
İşlem çeşitleri
O zamanki Borsa’da gerçekleştirilen işlem çeşitleri ve kavramlardan bazılarını sıralayalım:
- Devlet-i Aliye(Memâlik-i Mahrzsa): Osmanlı İmparatorluğu,
- Müstakrazat-ı Hariciyye: Dış borçlar,
- Düyznat-ı Dahiliyye: İç borçlar,
- Fonda(İstikrazat-ı Muntazama): Düzenli kamu iç ve dış borçlanma senetleri,
-Konsolid: Değişik ad ve farklı koşullarda çıkarılmış kamu iç borçlanma senetlerinin toplanıp konsolide edilmesi sonucunda oluşan standart borçlanma senetleri (Ayrıca, acil ve günlük ihtiyaçlar için Galata bankerlerinden küçük miktarlarda yapılan düzensiz borçlanmalar da vardı.),
- Hava oyunu: Vadeli ve türev borsa işlemleri; kaldıraçlı işlemler,
- Kaporo: Başlangıç teminatı(initial margin),
- Nev’i: Osmanlı borç senetlerinin kupürü,
- Bey’ ve Şira’ Defteri: İşlem defteri,
- Mubâyaacı: Borsa komisyoncusu,
- Tellaliye hakkı: Kurtaj,
- Oyuncu: Spekülatör,
- Tellal: Broker,
- Repor: Repo,
- Depor: Ters repo,
- Likidasyon günü: Takas günü(settlement day),
- Aynen konsolid al, bedelini nakden ver: Teminat hesaplarının mahsuplaştırılması(marketing to market),
- Hangi müşteri konsolidi alamaz ise, yani bedelini veremez de repor yapmak ister ise, satıcıyı ben üzerime alır; kandırırım: Alacağın devri, ıskontoyla satışı(factoring),
- Bahşiş: Opsiyon sözleşmesi,
- Setilanc: İki taraflı opsiyon sözleşmesi,
- Duble: Opsiyon ve kredili işlem(margin trading-optional margin-marginal option),
- Arbitraj: İstanbul’da satıp Avrupa(Londra-Paris)’da almak veya Avrupa’da satıp İstanbul’da almak sureti ile kâr etmek,
- Hava: Türev işlem için ödenmiş olan teminat ya da prim ile oluşan kâr veya zarar,
- Hud’âkâr: Hilekâr veya manipülatör,
- Esham: Kamu borçlanma senetleri.
