“Muz cumhuriyeti” deyimi, bugün “adaletsiz ve dışa bağımlı bir devlet idaresi” anlamına geliyor. Tarih sayfalarında, gerçek bir “muz cumhuriyeti” var. Deyim de o devletin bir zamanlar yaşadığı sömürünün biçiminden alınmış. O devlet, şimdiki Guatemala devleti.
1871’den sonra Kosta Rika demiryollarını inşa etme karşılığında, hiç vergi ödememe imtiyazını da kullanarak, demiryolları etrafındaki bölgeyi ve limanları istediği gibi kontrol eden Amerikan United Fruit Company(en son adı), Orta Amerika ticaretinin tek hâkimi haline gelmişti. Şirket, meyve ticareti ve özellikle de “muz” ticareti yapan diğer 2 büyük şirketle de birleşince, “büyük beyaz filo(Great White Fleet)” denilen gemileriyle, bölge ticaretinin kontrolünü tamamen eline geçirdi.
1901’de Guatemala’nın sağ görüşlü diktatörü, meyve ticaretiyle uğraşan bu şirkete, ülkenin “posta idaresi”ni devretti. Ancak, burada işçi ücretlerinin çok ucuz olduğunu gören United Fruit, tüm operasyonlarını bu ülkeye kaydırdı. Şirket, hükümetten öyle özellikli haklar almıştı ki, bu hakların kullanılmasıyla, “muz cumhuriyeti” doğdu.
Uygulanan bilinçli bir plan sonucu ülkedeki ağaçlar kesilmeye başlandı. Ağaçların yok olması toprak kaymalarına neden oldu. Artık, arazilerde tarım yapılamıyordu. Sonuç olarak, halka işi verebilecek tek şirket kalmıştı; o da United Fruit idi. Şirket, insanları neredeyse bedavaya çalıştırdı. 1920’lere gelindiğinde, artık Guatemala’da şirkete “ahtapot” anlamına gelmek üzere, “El Pulpo” deniliyordu.
Bu düzen 1944 yılına kadar sürdü. O yıl, diktatör Jorge Ubico’nun serbest seçim yapma durumunda kalmasıyla, Dr. Juan Jose Arevalo Bermej ve sonrasında da reform taraftarı Jocobo Arbenz başa geldi. O sırada, halkın yüzde 90’ı toprakların sadece yüzde 10’una sahipti. Arbenz, toprak reformu yaparak, şirketin elindeki toprakları halka dağıtmaya karar verdi. İşte ne olduysa, ondan sonra oldu.
CIA devreye giriyor
United Fruit Company, ABD hükümetine başvurarak, Arbenz’in Sovyetler Birliği ile işbirliği yaptığını söyledi. 1954’te yapılan CIA destekli darbe sonucunda, Arbenz devrilip, şirketin emirlerinden çıkmayacak sağ görüşlü bir diktatörlük rejimi kuruldu. Bundan sonra başlayan ve 36 yıl süren iç savaş sırasında on binlerce kişi öldü.
Bundan sonra Guatemala’nın adı “Muz Cumhuriyeti” kaldı. Ancak, 1968’de şirketi satın alan Eli M. Black mali sıkıntılarla karşılaştı ve şirketin adını United Brands Company yaptı. 1974 yılındaki Fifi tayfunu sırasında, muz üretiminin büyük zarar görmesi nedeniyle, Black, New York’taki Pan American binasının 44. katından Park Caddesi’ne atlayarak intihar etti.
1999 yılında, iç savaşın sona ermesinden sonra ülkeyi ziyaret eden ABD Başkanı Clinton, “karanlık ve acılı” yıllar nedeniyle Guatemala halkından özür diledi ve yanlış yaptıklarını kabul etti.
United Brands Company ise, Black’in intiharı sonrası yok olmadı. 1984’te şirketin yeni sahipleri şirketin adını Chiquita Brands International Corporation olarak değiştirdi. Yeni şirket, dünyadaki muz üretimini hâlâ elinde tutuyor ve ürettiği “Çikita (Chiquita)” muzları hepimize satıyor. 80’li yıllarda biz de şirketten “Chiquita” muzları ithal etmeye başlayıp, güzelim Anamur muzlarının üretimini neredeyse yok ettik.