KIBRIS MESELESİNDE NEREDEN NEREYE GELİNDİ?

Yıl 1955... Londra’daki Lancaster House Sarayı Kıbrıs’la ilgili “beşli” bir konferansa ev sahipliği yapıyor.

Toplantıya Türkiye, Yunanistan, İngiltere Dışişleri Bakanları (Zorlu, Stefanopulos, Macmillan) ile Kıbrıs’taki iki cemaat liderleri (Dr. Küçük ve Makorios) katılıyor.

Bu, Kıbrıs konusunda yapılan ilk uluslararası konferanstı.

O dönemde Britanya İmparatorluğu Asya ve Afrika kolonilerine bağımsızlık vermeye başlamıştı. Kıbrıs’tan da benzer bir talep geliyordu. İngiliz hükümeti, işte Kıbrıs konferansını tüm ilgili taraflarla adanın geleceğini görüşmek amacıyla topluyordu.

Konferansın başladığı 28 Ağustos günü, ben Milliyet mensubu, çiçeği burnunda genç bir gazeteci olarak oradaydım. Bu benim ilk yurt dışındaki görevim ve aynı zamanda Kıbrıs meselesine ilgimin başlangıcını oluşturacaktı.

Nasıl başladı?

Bugün Cenevre’de gene Kıbrıs meselesiyle ilgili bu kez değişik şekilde BM’nin de katılımıyla “beş artı bir” formatında toplanırken, Londra’daki ilk konferansı ve o dönemde tarafların pozisyonu anımsamakta, diğer bir deyişle, bu meselede nereden nereye gelindiğine bakmakta yarar vardır.

1950’lerde İngiltere, özellikle Rum EOKA terör grubunun kolonyal idareye karşı eylemlerinin de etkisiyle, meseleyi böyle bir konferansa taşımaya karar vermişti. O dönemde Rum tarafı, İngiltere’nin diğer kolonilerine yaptığı gibi, “self-determinasyon” hakkını tanımasını istiyordu. Nitekim konferansta da Kıbrıs Rum-Yunan tarafının masaya koyduğu talep buydu.

Açıkçası, Türk tarafı, sadece Rumların talebine karşı çıkıyor, kendi açısından bağımsızlık yönünde bir şart koşmuyordu. Londra Konferansı’ndan önce Ankara’nın resmi tutumu, zamanın Dışişleri Bakanı Köprülü’nün ifadesiyle “Kıbrıs diye bir meselemiz yoktur” ifadesini yansıtıyordu. Ancak Londra Konferansı’nda Türk heyetinin başında bulunan Zorlu, şu tezi masaya koymuştu: İngiltere Rumların talebini katiyen kabul etmemelidir. Zira bu, adanın Rumlara teslim edilmesi demek olur. Eğer İngiltere çekilecekse, adayı Türkiye’ye devretmelidir. Çünkü İngiltere Kıbrıs’ı Osmanlı İmparatorluğu’ndan almıştır. Şimdi bu hak Türkiye’ye rücu eder.

Tabii stratejik önemi dolayısıyla zaten Kıbrıs’ı bırakmak niyetinde olmayan İngiliz diplomasisi için, taraflar arasındaki bu zıt pozisyonunu geleneksel “böl ve yönet” politikasını sürdürmesi için bir fırsat oluşturuyordu. Londra’daki görüşmeler 5 Eylül’de çıkmaza girince Macmillan konferansı kesti. Ne var ki 6 Eylül’de İstanbul’da Kıbrıs’la ilgili olarak düzenlenen mitingler çığırından çıktı, bilinen dramatik olaylara yol açtı.

‘Ya taksim ya ölüm’

Gelelim bu uzun filmin bundan sonraki bölümlerine. Özetin özetiyle, önemli gelişmeleri şöyle sıralayabiliriz:

Kıbrıs Türk tarafında ve Türkiye’de Kıbrıs davasına sahip çıkma akımı yaygınlaştı ve güçlendi. Adada Türkler örgütlenmeye, silahlanmaya başladı. Türkiye’de Kıbrıs için “Ya taksim, ya ölüm” gibi sloganlar eşliğinde gösteriler, toplantılar düzenlendi. Türk diplomasisi uluslararası platformda sesini duyurmaya çalıştı.

Bunun ardından, en önemli gelişme, yoğun diplomatik çabalardan sonra 1960’ta Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını sağlayan Londra ve Zürih anlaşmalarının akdedilmesi oldu. Böylece, iki toplumu bağımsız Kıbrıs’ın yönetiminde ortak duruma getiren yeni bir statü sağlandı.

Bu olay başta taraflarca memnunlukla ve umutla karşılandı. Benim o günlerde iki tarafla temaslarımdan aldığım bu havaya şüpheyle bakan nadir kişilerin başında o zaman cemaat başkanı olan Rauf Denktaş geliyordu. Yaptığım söyleşide açıkça “Bu iş yürümeyecek, göreceksiniz” demişti. Bunun sebebini de şöyle izah etmişti: “Rumlar adanın tümüne hâkim olmak ister. Ellerindeki olanaklarını kullanıp bizimkileri ezmeye ve bertaraf etmeye çalışacaklar...”

Denktaş’ın öngörüsü çok geçmeden gerçekleşti. Rumlar hakimiyet kurmak için her yola başvurdu. Bu arada 1963 sonunda Erenköy’de giriştikleri katliamla mevcut statüyü çökerttiler, 1967’de Geçitkale ve Boğaziçi köylerine saldırılarıyla da adanın fiilen bölünmesine yol açtılar.

Bütün bu kanlı olayları, çatışmaları, aradaki müzakereleri, gerginlikleri yerinde izleyen bir gazeteci olarak, adadaki Türk halkının çektiği sıkıntıyı ve acıları gördüm.

1967’deki dramatik olaylardan sonra anavatan Türkiye’nin müdahalesini bekleyen Türk gençleri bunun bir türlü gerçeklememesi karşısında toplanıp “Bekledik de gelmedin” şarkısını söylemeleri çok üzücüydü.

HAREKÂT VE SONRASI

Türkiye’nin Barış Harekâtı’nı gerçekleştirdiği 20 Temmuz 1974, Kıbrıs için önemli bir milattır. O tarihten itibaren ada Türklerinin kaderi değişmiş, fiili durum yeni bir çığır açmıştır. Nitekim o yıldan sonra diplomasi yoluyla çözüm arama girişimleri yeni realiteyi dikkate almak zorunda kalmıştır.

1976’da bu amaçla Viyana’da yapılan peş peşe altı konferansı izlerken, artık Rum tarafının da Enosis’i gerçekleştirmek veya adanın tümüne hâkim olmak niyetinin bir hayal olduğunu fark ettiğini tespit etmiştim. Makarios bir söyleşimde bana Enosis’in artık “arzu edilen ama gerçekleşmesi imkânsız hale gelen bir hedef olduğunu” belirtmişti.

Bu aşamada Mehmetçik’in kontrolündeki Kuzey bölgesi hızla ayrı ve otonom bir bölge olarak varlığını gösteriyordu. Karşılıklı nüfus hareketi sonucu ada bölünüyor, BM kontrolündeki Yeşil Hat bir sınır oluşturuyordu.

Sahadaki bu yeni durum, diplomasi koridorlarında ve müzakere masasında federal çözümü gündeme getiriyordu. Nitekim, BM gözetimindeki görüşmelerin konusu Denktaş ile Klerides’in de mutabık kaldıkları iki bölgeli, iki toplumlu federal sistemin detaylarıyla ilgiliydi. Bu arada 1983’te bir sabah çok erken bir saatte Denktaş’ın Meclis’i toplantıya çağırıp KKTC’yi ilan etmesi büyük sürpriz olmuştu. Ne var ki bu bağımsızlık dış dünya tarafından tanınmadığı gibi, Kuzey’deki Türkler ambargolarla cezalandırıldılar.

Kıbrıs’taki yeni gerçek nihayet BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın ismini taşıyan planı gündeme getirdi ama referandumda Rumların sabotajı bu federal çözümü de suya düşürdü. Onu izleyen süreçte yapılan tüm görüşmelerin akamete uğramasına neden oldu.

Aslında bu uzun süreçte, federal çözüm son umuttu. Karşılıklı anlayışla gerçekleşmesi tüm tarafların yararına olacaktı. Ama ne yazık ki olmadı. “Son durak”tan sonra yollar ayrıldı: Türk tarafı için artık “iki devletli çözüm” yegâne seçenek oldu. İlk Kıbrıs konferansından 66 yıl sonra, şimdiki konferansla gelinen nokta budur...

CENEVRE’DEN NE ÇIKAR?

Bugün Cenevre’de başlayacak olan Kıbrıs Konferansı “beş artı bir formatında, gayri resmi görüşmeler” diye tanımlanıyor. BM’nin gözetiminde, Türkiye, Yunanistan, İngiltere, Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk temsilcilerinin katılımıyla düzenlenen bu görüşmelerin amacı, ileride yapılacak esas konferans gündemini ve parametrelerini belirlemek, neyin müzakere edilip edilemeyeceğine karar vermektir. Yani bir nevi “görüşme için görüşme” egzersizi yapılacak.

Kıbrıs Türk ve Rum taraflarının Cenevre’de savunacakları tezler belli: Türk tarafı, eşit egemenlik temelinde “iki devletli” çözümün müzakere edilmesini isteyecek, yıllardır konuşulan federasyonun gündemden düşmesinde ısrar edecek.

Kıbrıs Rum-Yunan tarafı ise esas konunun federasyon olması gereğini savunacak, adada ayrı bağımsız bir devletin kurulmasına şiddetle karşı çıkacak.

İki tarafın bu temel pozisyonları konusundaki ısrarlı duruşları, Cenevre’deki “gayri resmi” görüşmelerden de bir sonuç çıkmayacağı kanısını veriyor. Buna rağmen tüm taraflar, Cenevre’de diplomasiye gene bir şans tanımak zorunluluğunu da hissediyor.

Son günlerde yapılan “gayri resmi” temaslardan sızan bilgiler, iki zıt tezi uzlaştırabilecek bir “orta yol” önerisinin gündeme gelebileceğini gösteriyor. İngiltere’nin hem Türk tarafının “egemenlik” şartını, hem Rum tarafının “federal sistem”le ilgili görüşünü belirli ölçüde karşılayan bir formül üzerinde durduğu söyleniyor.

İngiliz diplomasisinin ürettiği bu yeni plan taslağının içeriği ve özellikle detayları çok önemli. Şimdiye kadar tüm müzakereler “detay” denilen temel konulara takıldığı için sonuçsuz kalmıştır.

Cenevre görüşmeleri bu bağlamda “son test” olabilir...