Yeni savaşta düşman çok yaman: Şişmanlık
Sağlık Bakanlığı, sigaradan sonra şimdi de şişmanlığı hedef aldı. Bu mücadelede kimin şişman, kimin fazla kilolu olduğu beden kitle indeksi ölçülerek belirlenecek
Fazla kiloların yarattığı tehlikeyi öngören bir diğer ölçü de bel çevresi. Hangi ölçüyle olursa olsun hedefe ulaşmak için daha sağlıklı beslenmemiz ve daha çok hareket etmemiz gerekiyor
Sağlık Bakanlığı’nın şişmanlığa karşı başlattığı kampanya, sigarayla savaştan sonra toplum sağlığı için yapılabilecek en önemli mücadele. Dünyada olduğu kadar ülkemizde de giderek yaygınlaşan şişmanlık sorununun çağımızın belli başlı kronik hastalıklarının anası olduğunu bilmeyen yok. Her yıl artan kilolar yüksek tansiyondan şeker hastalığına, kalp krizinden inmeye, eklem hastalıklarından kansere, karaciğer yağlanmasından depresyona kadar birçok sağlık sorununa zemin hazırlıyor. Sağlık Bakanı Akdağ bu girişimi başlatırken kimin şişman, kimin fazla kilolu olduğunu nasıl belirleyeceğimizi anlattı. Beden kitle indeksi denilen kilo boy oranına göre kişinin ağırlığının normal olup olmadığını belirleyen ölçümü tanıttı.
Beden kitle indeksi
Beden kitle indeksi, 19. yüzyılın ortalarında Belçikalı bir matematikçi tarafından geliştirildi ve uzun süre onun adıyla anıldı (Quetelet indeksi). Kilogram olarak vücut ağırlığı, metre olarak boyun karesine bölünerek elde edilen bu indeks Sağlık Bakanlığı’nın ilanlarında çok güzel anlatılıyor.
Bir asır boyunca dar bir bilim çevresinin dışında pek bilinmeyen bir ölçüm olarak kaldı. 1960’larda ABD’de sigorta şirketleri bu oranı beklenen ömür hesaplarında kullandılar.
1980’lerde Dünya Sağlık Örgütü tarafından, daha sonra ABD’deki halk sağlığı yetkililerince kullanılmaya başlandı. Giderek tüm dünyada benimsenip yaygın olarak uygulamaya sokuldu.
Kısaca BKİ olarak da yazılan beden kitle indeksi kullanılarak yapılan birçok bilimsel araştırma, fazla kilolarımızın sağlığımızı tehdit ettiğini tartışma götürmez bir biçimde ortaya koydu. Örneğin, yaklaşık 1 milyon hasta üzerinde yapılan uzun dönemli bir çalışmada BKİ 25’ten 30’a çıkarsa ölüm riskinin yüzde 30 oranında arttığı görüldü.
Bir mezura ve tartı dışında hiçbir araca gerek olmadan herkes tarafından kolayca hesaplanabilen BKİ, normal kiloluyu fazla kilolu ve şişmandan ayıran çok kullanışlı bir ölçüm. Ama, tek başına her zaman gerçeği yansıtmıyor.
Ünlü ABD’li basketbolcu Shaquille O’Neal şişman mı?
2005 yılında Associated Press’in bir muhabiri, ABD’deki Ulusal Basketbol Ligi (NBA) oyuncularından bazılarının fazla kilolu hatta şişman olduğuna ait bir haber yaptı. Sözü edilen sporcuların başında, o sırada Miami Heat takımında oynayan Shaquille O’Neal geliyordu. Boyu 2.16 metre ve kilosu 147 olan ünlü basketbolcunun beden kitle indeksi 31.6 bulundu.
O’Neal’a şişman olduğu söylenince, “Benim vücudumun yağ oranı yüzde 19” diye cevap verdi. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre şişmanlığın başka bir tanımı da vücut yağ oranının erkeklerde yüzde 25, kadınlarda yüzde 35’ten fazla olması. Buna göre Shaquille haksız değil; 147 kilosunun büyük bolümü gelişmiş kaslarına bağlı olunca ona şişman dememiz mümkün değil. BKİ yüksek olsa da şişmanlık ifade etmemesi oldukça ender bir durum. Yüksek değerlerin en fazla yüzde 5 ya da 10’unda bu tip doğru olmayan sonuçlarla karşılaşılıyor.
Gizli şişmanlar
Shaquille O’Neal’ın durumunun tersine ise çok daha sık rastlanıyor. Beden kitle indeksi 25’in altında olup fazla kilolu ya da şişman olarak kabul edilmesi gerekenler de var. Özellikle minyon yapılı olanlarda bu duruma daha sık rastlanıyor.
Uluslararası Şişmanlık Dergisi’nde 2010 yılında yayımlanan bir çalışmada, hem BKİ hem de vücut yağ oranının ölçüldüğü 32 bin kişi incelendi. Vücut yağ oranına göre şişman olanların ancak yarısında BKİ 30’un üstündeydi. Başka bir deyişle, sadece boy ve kiloları ölçülmüş olsaydı her iki kişiden birinin durumunun ciddiyeti anlaşılmayacaktı. Bu verilere dayanarak uzmanlar, BKİ’nin çok yararlı olduğunu belirtiyor, ama yetersiz olabileceği durumları akıldan çıkarmamak gerektiğinin de altını çiziyorlar.
Yağ oranı önemli mi?
Şişmanlığın vücuda en önemli etkisi enerji kullanımında yarattığı bozulmalardır. Vücutta artan yağ miktarı hücrelerimizin ana besin kaynağı olan şekerin kullanılma düzenini bozar. Bu düzenin olmazsa olmazı olan insülin hormonunun etkinliğini azaltır. Kana daha fazla insülin salınmasına yol açar. Bu iki olay hem birbirlerini hem de hücrelerdeki başka birçok faaliyeti etkiler. Şeker hastalığının oluşumu, damar sertliğinin gelişmesi, tansiyonun yükselmesi kolaylaşır. Tüm bu altüst oluşu başlatan, artan yağ miktarıdır. Yoksa süper basketbolcu Shaquille O’Neal’ın şişmiş kasları aynı etkiyi yapmaz, tam tersi koruyucu etki yapar.
Ne kadar yağ var?
Vücudumuzun kaçta kaçının yağdan oluştuğunu ölçmek için geliştirilmiş birçok yöntem var. Birçoğu sadece araştırma amacıyla kullanılan yöntemlerin en eski ve en güvenilirlerinden biri, kişinin havuzdaki suyun içine batırılarak yapıldığı ölçümlerdir. Pratikte en sık kullanılan ise çok hassas olmasa da çok kolay olan bir yöntemdir. Vücudun belli yerlerinde deri ve deri altının kalınlığı ölçülür.
Bel çevresi ölçümü tehlikeyi haber veriyor
Bu iki kadının kilosu aynı olmasına rağmen fazla kiloların yerleri farklı. Bel çevresi ölçümü soldaki kadında yağların karın bölgesinde, sağdakinde kalçalarda toplandığını gösteriyor. (solda)
Bel kalça oranı damar sertliğine eğilimi gösteren ölçütlerden biri. Oran erkekte 0,95’ten fazla, kadında 0,80’den yüksekse karın bölgesinde fazla kilo yani tehlike var demektir.(sağda)
Vücuttaki yağ dağılımının önemini anlayan uzmanlar, bunun için yeni bir ölçüme gerek olduğunu düşündüler. BKİ genel olarak normal, fazla kilolu, şişman ayrımı yapabilmemizi sağlasa da yağların dağılımı hakkında fikir vermiyordu. Bel çevresi ölçümü yardıma koştu.
Karın çevresi ölçümü BKİ’ye göre zararlı yağ hücrelerinin varlığını belirlemede daha az hata yapıyor. Birçok uzman ikisinin birden kullanılmasını öneriyor. ABD’de bel çevresi için normalin üst sınırı erkeklerde 102 cm, kadınlarda 88 cm olarak kabul ediliyor. Normal sınırlar toplumlar arasında farklılık gösteriyor. Türkiye’de sınır değerlerin erkeklerde 94 cm, kadınlarda 80 cm olması öneriliyor.
Yaygın olarak kullanılan bir diğer ölçü de bel-kalça oranı. Belin yanı sıra kalça ölçüsü de hesaba katılırsa kişi ufak tefek de olsa, iriyarı da olsa yanılma payının az olacağını söyleyen uzmanlar var.
Her yerdeki yağ aynı mı?
Marsilya’da çalışan bir Fransız hekimi, 1940’larda her şişman hastasında şeker hastalığı, insüline direnç, kalp damar hastalığı, gut olmadığını gördü. Daha önemlisi, bu problemlerin daha çok şişmanlığı karın çevresinde olanlarda görüldüğünü fark etti.
Buna karşılık, fazla yağların kalça ve bacakların üst kısmında toplandığı kişilerde vücudun enerji kullanımının bozulmadığını, sağlık sorunlarının görülmediğini gözledi.
Bu izlenimleri takip eden 40 yıl içinde yapılan birçok araştırma Dr. Jean Vague’nin gözlemlerinin doğru olduğunu kanıtladı. Göbek çevresi kalın olan insanlarda bilgisayarlı tomografi ve MRI ile çekilen resimler karın içindeki karaciğer ve bağırsak gibi iç organların üstündeki yağın bol olduğunu gösterdi. İç organlardaki yağ hücreleri, enerji kullanımını bozan ve damar duvarında yangıya yol açan maddeler salgılıyor. Vücuda bu ve başka yollardan zarar veriyor.
Beden kitle indeksimizi bilelim
Bir kişinin beden kitle indeksi 18.5 ile 25 arasındaysa normal, 25 ile 30 arası fazla kilolu, 30 ve üstü şişman, 40’ı geçerse aşırı şişman olduğunu gösterir. Bu sınırların her toplum ve her yaş için geçerli olduğunu söylemek mümkün değil. Küçük yapılı olan bir kişi normalden fazla kilolu olsa bile BKİ 25’in altında olabilir. Bu nedenle Japonya ve Singapur’da normalin sınırı 23 olarak kabul edildi. Çocuklarda bu tablo kullanılamaz. Onun yerine çocuğun BKİ değeri o yaş ve cinsiyetteki tüm çocuklarla karşılaştırılır.