Soma’daki faciadan canlı kurtulanların ve yakınlarının, fiziki yaralarının yanı sıra ruhsal travmaya uğradıklarını unutmamak gerekir. Travma sonrasında ortaya çıkan strese
bağlı hastalıklar, bacak ezilmeleri ve kafa yaralanmaları kadar ciddi olabilir...
Soma’daki facia sadece yurttaşlarımızı değil dünyanın dört bir yanında milyonları acıya boğdu. Hepimiz Somalı felaketzedelerin acılarını paylaşıyoruz. Kalbimiz onlarla beraber derin bir hüzün ve dayanışma duygusuyla çarpıyor.
Tabii ki maddende 301 cana mal olan felaketin altında yatan nedenlerin anlaşılması için ayrıntılı bir araştırma yapılması gerekli. Soma’daki madene özel aksaklıklar, faciaya zemin hazırlayan sistematik sorunlar açığa çıkarılmalı, sorumlular cezalandırılmalı. Ama, bu günlerde birinci odak noktamız, canlı ama yaralı olan işçilere, felaketin diğer kurbanları olan madencilerin ailelerine ve yakınlarına sağlık, özellikle ruh sağlığı hizmeti götürmek olmalı.
Kaza sırasında madende olup da kurtulanların fiziki yaralanmalarının yanı sıra ruhsal travmaya uğradıklarını unutmamak gerekir.
Trajedi herkesi etkiler
Sadece ölümle yüz yüze gelen madencilerin değil, onların yakınlarının da trajediyi yaşadıkları düşünülürse, ruhsal travma geçirenlerin sayısının ancak binlerle ifade edilebileceği anlaşılır.
Derin üzüntü, uykusuzluk, endişe ve huzursuzluk, böylesine büyük bir ruhsal travma geçirmiş insanların çoğunda görülür.
Yasını yaşayabilenlerin çoğunda, haftalar ve aylar içinde bu tür şikâyetler hafifler. Bu durumda ‘zaman her derdin ilacıdır’ sözü geçerli olabilir.
Ama bazı insanlarda şikâyetler geçmez. Aksine giderek şiddetlenebilir. Geçse bile aylar, hatta yıllar sonra yeniden ortaya çıkabilir. Bu duruma tıpta ‘travma sonrası stres hastalığı’ veya kısaca ‘TSSH’ denir.
Travma Sonrası Stres Hastalığı (TSSH)
Savaştan dönen askerlerde, şiddete ve tecavüze maruz kalan kişilerde, doğal afet ya da kazalarda ölümle yüz yüze gelenlerde, korku, dehşet ve çaresizlik içinde kendisini veya yakınının ölüm kalım mücadelesi verdiğini gören veya yakınını aniden kaybeden insanlarda, Soma’daki gibi büyük facialarda kurtarma faaliyetine katılanlarda, geçirilen büyük travma sonucu ortaya çıkan bir hastalıktır, ‘travma sonrası stres hastalığı-TSSH’.
TSSH bazen tek başına bazen depresyonla beraber kendini gösterir. Daha önce psikolojik rahatsızlığı olanlarda ‘TSSH’ ile beraber eski rahatsızlığın tekrar ortaya çıkması ender değildir.
Ruhsal travma ne kadar şiddetliyse yol açtığı rahatsızlık da o ölçüde ağır olur. Maden kazalarının sık olduğu Çin’de 2008 yılında yapılan bir araştırma bu konuda fikir veriyor. Bir kömür madeninde çok can kaybına yol açan kazadan sağ kurtulan 104 madenci yakından incelendi. Araştırmacılar kazadan iki ay sonra madencilerin yarısında, 1 yıl sonra ise her üç madenciden birinde ‘TSSH’ olduğunu saptadı. Bu sonuçlar Soma’daki felaketzedelerde ‘TSSH’ye sık rastlanabileceğini ve gerekli sağlık hizmetlerinin geciktirilmeden hazır edilmesi gerektiğini vurguluyor.
Uzmanlar teşhis ediyor
Psikyatr “TSSH” teşhisi koyarken travmaya maruz kalmış kişinin şikayet ve davranışlarının seyrini dikkatle değerlendirerek, tedavi gerektiren “TSSH”yi, zaman içinde azalabilecek derin üzüntü ve kaybetme duygularından ayırd eder.
Yeniden yaşama: ‘TSSH’ olan kişi ruhsal travma sırasında yaşadıklarını unutmak istese de bir türlü zihninden çıkaramaz ve sık sık aynı acı tecrübeyi aklında yeniden yaşar. Madendeki kazayı haber aldığı anda hissettikleri, kaza yerinden çıkarılan yaralıların yüzleri, cesetlerin görüntüleri ve kaza yerinde ağlayanların sesleri istemese de zihninden sık sık geçer. Aynı dehşeti yeniden yaşıyormuş gibi hisseder. Ağır vakalarda bu durum kişi için o denli gerçek olur ki davranışı, konuşması ve hareketleri olayı zihninde yeniden yaşadığını gösterir. Buna ingilizce tabirle ‘flashback’ denir.
Kaçınma: Bir diğer belirti de dehşet verici tecrübeyi geçirmiş olan kişinin başına gelenleri unutmak için olayı hatırlatan her şeyden kaçınmaya çalışmasıdır. Acı ve sıkıntı veren hatıralardan uzak durmak için sarf edilen çaba o denli kuvvetli olabilir ki kişi acıyı hatırlatan her şeyden uzak durmaya çalışır. Olay hakkında konuşmak istemez, konuşulduğu ortamlara girmez, travmanın yaşandığı yere gitmez.
Hatırlamama: Acı veren hatıralardan korunmaya çalışırken ruhsal travmaya maruz kalanın olayın tümünü veya bazı bölümlerini istese de hatırlayamadığı olur. Düşünme ve ruh halindeki değişiklikler kişinin hem kendini hem başkalarını değerlendirmesinde çarpıklıklara yol açabilir. Başına gelenleri hak ettiğini düşünebilir, “kimse beni anlamıyor” diyerek dostlarından bile uzaklaşır. Yardım etmek isteyenlere öfkeyle karşılık verebilir. Zihinlerinde mutluluk, sevgi gibi pozitif duyguların yerine korku, öfke, suçluluk gibi hisler öne çıkar.
Aşırı tepki: ‘TSSH’ olan insanların travma sonrasında uyarılara karşı verdikleri tepkiler aşırı hal alır. Kolay sinirlenip, öfkelenirler. Her yerde bir tehlike olabileceğini düşünüp aşırı tedbir aldıkları görülür. Yaşadıkları travma tekrar edecekmiş korkusu içinde yaşarlar.
Ani ölüm ve kalp krizi...
Soma’daki felaketzedeler için en büyük tehlike ruhsal travmanın yaratacağı sonuçlardır. Daha az sıklıkla da olsa, stresle ilgili kalp damar hastalıklarının da bu koşullarda arttığını unutmamak ve hazırlıklı olmak gerekir. Doğal ve insan yapımı afetlerden sonra, kalp krizi ve ani ölümlerin kat kat yükseldiğini gösteren birçok istatistik var. Gerek kazadan canlı kurtulan madencilerde gerekse yakınlarını kaybeden acılı insanlarda, kalp krizinin yanı sıra yüksek tansiyon, çarpıntı ve inme riski de artar. Bu hastalıkların belirtileri tipik olmayabilir. Sağlık çalışanlarının doğru ve zamanında teşhis koyup tedaviye başlayabilmeleri için uyanık olmaları çok önemlidir.
Kırık kalp sendromu
Ruhsal travma geçiren insanlarda, özellikle kadınlarda görülen bir kalp hastalığı vardır ki ‘kırık kalp sendromu’ diye de anılır. Yaklaşık 25 yıl önce Japon doktorları tarafından tanımlanan bu hastalıkta büyük üzüntü, korku, şaşkınlık ve heyecan gibi duyguların yarattığı strese maruz kalan kişinin kalbinde ani ve hızlı bir zayıflama oluşur. Kalp krizinden farkı yoktur. Anjiyo yapılınca, kalbin ön bölümünün zayıf olduğu görülür ama damarlar açık bulunur. Zaman içinde kalbin zayıflığı düzelir. Erken dönemde tedavi ve yakın takip çok önemlidir.
Tedavi olmak şart
Travma sonrası stres hastalığı çekenlerin kendi kendilerini iyileştirebileceklerini, sadece arkadaş ve aile desteği tesellisiyle düzelebileceklerini düşünmek iyi niyetli olsa da gerçekçi değildir.
Ruhsal travmaya yol açan olayı unutmaya çalışan veya olmamış gibi davrananlar geçici olarak iyileşmiş görünseler de gerçekte sorunu daha derinleştirmiş ve tedaviyi geciktirmiş olurlar.
‘TSSH’nın zamanla iyileşeceğini düşünmek yanlıştır. Travmadan yıllar hatta onyıllar sonra bile her gece başlarından geçen olayı yeniden yaşayan, uyuyamayan, çalışamayan, günlük hayatlarını sürdürmekte güçlük çeken
insanlar vardır.
Ne yapmalı?
Soma’daki felaketzedelere psikiyatr ve klinik psikolog tarafından verilecek destek, en az bacak kırıklarını tamir eden ortopedist, kafa yaralanmalarına müdahale eden beyin cerrahı, bulaşıcı hastalıklarla mücadele eden enfeksiyon hastalıkları uzmanı doktorun çabaları kadar önemlidir.
İlaç tedavisi gerekebilir
Travmaya maruz kalmış ama nisbeten az etkilenmiş olan kişiler de psikolojik destekten yararlanırlar. En azından ortaya çıkabilecek sorunlardan ve psikolojik destek imkânlarından haberdar olmaları yaşadıkları duygusal fırtınayla baş etmelerine yardımcı olur. Olaydan daha derinden etkilenmiş ve yaşam düzenleri bozulmuş olanlar, rahatsızlıklarının ağırlığına bağlı olarak kısa veya uzun süreli psikolojik tedaviden gerekirse ilaç tedavisinden yarar görürler.
Ruhsal travmaya maruz kalmış, acı ve sıkıntı çeken kişinin yapmaması gereken bir şey vardır. O da rahatsızlığın kendi yetersizliğine veya zayıflığına bağlı olduğunu düşünüp kendi başına sorunu çözebileceğini düşünmektir.
Son söz: “Kara kışın ortasında içimde yenilmez bir yaz olduğunu öğrendim.” Albert Camus.
Birçok felaketzedenin kara kışı, yaza döndürebilmesi için yardıma ihtiyacı var.
