Gereksiz test gereksiz tedaviyi getirir
Çekapta yapılan tıbbi tahliller, görüntüleme testleri ve bu incelemelerin ne aralıklarla tekrar edildiği pratikte büyük farklılıklar gösteriyor. Oysa, tıbbın her alanında “Hele bir bakalım, ne göreceğiz?” diye balık avlamak için ağ atar gibi test yapmanın kişi sağlığına da, toplum sağlığına da bir yarar sağlamadığı kesin...
Geçen hafta kalbi besleyen koroner damarlara stent takma veya baypas ameliyatı yapma kararının dikkatle düşünülüp bilimsel verilere dayandırılarak verilmesi gerektiğinden söz etmiştim. Hiçbir şikâyeti olmayan Mehmet Bey’in, bir tıbbi testin başka bir teste yol açtığı bir maceranın sonunda ameliyathanenin kapısına kadar geldiğini, ancak bilimsel verilere bakılarak bu yanlışların önlenebileceğini vurgulamıştım. Onun başına gelenler, önerilen tedavilerin gereksiz olmasıyla sınırlı değildi. Gerçekte, daha önce yapılan bazı testler adeta kaygan bir sath-ı mail yaratıp Mehmet Bey’i ameliyathane kapısına kadar getirmişti. Bugün, o aşamaya gelmeye yol açan tıbbi testler nelerdi, yerinde yapıldılar mı sorusuna cevap arayacağım.
Sorunun başlangıcı, İngilizce “check up”tan gelen, Türkçede çekap dediğimiz olayın ne ifade ettiğinde yatıyor. Hemen herkes, çekapın “Düzenli aralıklarla yapılan tıbbi inceleme” tanımına katılıyor. Anlaşmazlık bundan sonra başlıyor. “Biraz daha kapsamlı bir tanımlama yapalım. Çekapta ne gibi tıbbi tahliller, görüntüleme testleri yapılmalı, ya da bu incelemeler ne aralıklarla tekrar edilmeli?” diye sorulduğu zaman her kafadan bir ses çıkıyor. Kimisi, “Tüm vücudu tarayalım, kalbe hem anjiyoyla hem de ekoyla bakalım, ayrıntılı kan tahlilleri yapalım” diyor. Doğrusu ilk bakışta bu kapsamlı inceleme önerileri çok cazip geliyor. Olabilecek ciddi sağlık problemlerini önceden haber alıp önlemeyi, oluşmakta olan hastalıkları durdurmayı, hayatın kalitesini yükseltip süresini uzatmayı kim istemez! Birçok konuda olduğu gibi derinlemesine düşünüldüğünde “ilk bakışta” elde edilen izlenimin doğru olmadığı ortaya çıkıyor.
Kontrol amacıyla yapılan bir tıbbi incelemenin iki özelliğinin olması gerekir. Birincisi, aynı amaçla yapılabilecek daha basit, daha az zahmetli, düşük riskli ve daha ucuz testlere ek bir yarar sağlamalıdır. İkincisi, testle başlatılan sürecin sonunda uygulandığı kişiye elle tutulan bir yarar sağlama ihtimali yüksek olmalıdır.
Efor testini bir örnekle anlatayım. Şehirden sahil kasabasına giden karayolunu kalbi besleyen koroner damar, ekmek kamyonlarını kan, ekmek bekleyen insanları da kalp hücreleri olarak düşünelim. Yolun üç şeridinden ikisini tıkayan hendek de damar sertliği plağı olsun. Kış ayında kasabanın nüfusu en azken (dinlenme sırasında hücrelerin oksijen ihtiyacı az) tıkanıklık gereken miktarda ekmeğin ulaşmasına engel değil (arz-talep dengesi bozulmamış), insanlar memnun, sesleri çıkmıyor.
Yazın birkaç katına çıkan nüfusunun artan ekmek ihtiyacını, egzersiz sırasında çok daha hızlı ve kuvvetli çalışan kalp hücrelerinin artan oksijen talebine benzetebiliriz. Yolun bir kısmını tıkayan hendek, kamyonların geçmesini engeller, artan talep karşılanamaz. Açlıktan şikâyetçi oldukları yüzlerinden belli olan insanlar bağırmaya başlarlar. Benzer şekilde, kansız kalan hücreler sıkıntılarını EKG veya talyum resimlerindeki değişikliklerle, açlık feryatlarını da göğüs ağrısıyla ifade ederler.
Yolun resmi iki şeridin tıkandığını gösterse de, bu, mutlaka kasabalı aç kalacak demek değildir. Bazen aynı darlıktan yeterli miktarda kan geçer ve hücrelerin talep ettiği fazla oksijeni yerine ulaştırabilir. Darlık öncesi akımın düzenlenmesi, damarın genel olarak ve darlık yerinde genişleyebilmesi, hücrelerin kanı daha verimli kullanabilmeleri ve birçok başka neden bu sonucu sağlar. Özet: Yolun birkaç saniyelik resminin çekilmesi (anjiyo), ekmek nakliyatının yeterliliği konusunda kesin bilgi vermeyebilir.
Bilgisayarlı tomografi, aynı anda çok sayıda yüksek çözünürlüklü röntgen filmi çeken bir cihaz. Masada yatan kişi röntgen kameralarının bulunduğu büyük simidin içinden hızla geçerken tekrar tekrar çok sayıda film çekilir. Bilgisayar, filmlerden 3 boyutlu her yönden bakabileceğimiz sonsuz sayıda resim yaratır.
Bilgisayardan çıkan resimler kalbin üstündeki koro-ner damarları ve dallarını en ince ayrıntılarına kadar gösterir. Damarlara her yönden bakabildiği-miz ve kesit yaparak inceleyebildiğimiz için yalnız damarın içinde akan kanı değil, duvarda olup biteni de göre-biliriz. Yerinde yapıldığında çok yararlı bir testtir.
Mehmet Bey’e bir de halk arasında “kansız anjiyo” diye adlandırılan bilgisayarlı tomografi ile anjiyografi yapılmış. Hem de normal sonuçlanan bir efor testinden sonra. Halbuki, bu testin kalp hastası olmayan, hastalık düşündürecek bir şikâyeti olmayanlarda tarama amacıyla uygulanması kuraldan çok istisna olmalı. Bu inceleme de daha önce yapılan testlere ek bir yarar sağlamıyor. Bu yöntem kullanılarak yapılan bir tarama sonunda insanların daha sağlıklı olduğunu gösteren bir kanıt da yok. Kısacası, Mehmet Bey’e yapılan efor testi de, kansız anjiyo da yerinde yapılmış incelemelerde olması gereken 2 özelliğe sahip değil.
Pahalı testler ne zaman yapılmalı?
Sol aşağıdaki resimlerde içi röntgende görünen maddeyle dolu, normal bir damar, ortada, birkaç parlak kalsiyum birikintisinin göründüğü, sağda ise yoğun kireçlenmenin olduğu bir damar görülüyor. Kalsiyum birikintileri ne kadar çoksa, azıp damarı tıkamaya aday damar sertliği plağı sayısı da o kadar çok demektir. Bunlar, damarı daraltsın-daraltmasın tehlikelidir. Önlem alınması gerekir. Sağlıklı hayat tarzının, gerekirse verilecek ilaçlar gidişatı yavaşlatabilir, hatta durdurabilir.