Kaynak laneti-bolluk paradoksu
Gırtlağına hatta burnuna kadar petrol zengini olan ülkeler için şöyle ilginç tanımlar okudum.
- “Kaynak Laneti (Resource Curse)”
- “Bolluk Paradoksu (Paradox of Plenty)”
- “Hollanda Hastalığı (Dutch Disease)”
İlginç bir makaleden yansıttım bu deyimleri...
Gülçin Özkan’ın T24’te yayınlanan bu makalesini özetle ve kendimden de yorumlar katarak sunuyorum.
Yani...
Petrolü, doğal gazı bulmak güzel, hem de çok güzel...
Ama nereye ve nasıl harcayacaksın?
Önemli olan bu.
NORVEÇ, EN İYİ...
Genel de doğal kaynak zengini ülkeler ne yazık ki başarısız oluyor.
Bunları anlatacağım.
Yani...
Nasıl “kaynak lanetine” uğradıklarını, bolluk içinde yokluk yaşayan halkların “bolluk paradoksu” nedenlerini...
Buna karşılık ABD, Norveç, Kanada ve Avusturalya hem zengin doğal kaynaklara sahip hem de başarılı ülkeler.
Özellikle Norveç modeli örnek olarak gösterilebilir.
Norveç “doğal gaz ve petrol gelirlerini varlık fonu” çatısında topladı.
Bu fon aracılığıyla vatandaşları arasında adaletle bölüştürdü.
İmrenilecek bir “sosyal devlet” inşa etti.
Norveç’in “sosyal devlet” yapısına ne “kaynak laneti” ne de “bolluk paradoksu” işlemedi.
Çünkü...
Norveç’te, eğitim-kültür düzeyi yüksek.
Norveç’in yargı (adalet) standartları Avrupa’nın en ileri ülkeleri arasında iktidarlar “hesap verebilirlik” ilkesine göre görevde.
Bütün devlet yapısı ve bürokrasi “şeffaf...”
Oysa...
Çoğu “doğal kaynak zengini” ülkede bu eğitim, yargı, şeffaflık ve demokrasi standartları yok.
İktidarların aile ve yakın çevre ilişkileriyle ekonomiyi götürdükleri “nepotizm” Norveç modeline imkân vermez.
Doğal kaynak gelirleri halk değil aileler paylaşır.
Ve...
Doğal kaynaklar zenginleştikçe iktidar olmak ve iktidarda kalmak hırsı artıyor ve ne yazık ki otoriter devlete dönüşmek durumu ortaya çıkıyor.
320 MİLYAR YA DA TRİLYON METREKÜP
Türkiye Karadeniz’de 320 milyar metreküp doğal gaz keşfetti.
Yani...
Süreç tamamlanıp üretime geçildiğinde Türkiye’nin 5-6 yıllık ihtiyacını karşılayabilecek bir rezerv.
Türkiye ödemeler dengesinde de
-zaman içinde- 65-80 milyar dolar arası bir iyileşme sağlayabilir.
Güzel...
Ama... Gerçekçi olalım.
Türkiye’nin dış açık sorununu tamamen çözecek büyüklükte değil.
Ayrıca...
Türkiye ekonomisini başka bir lige taşımaz.
Bununla beraber, bu 320 milyar metreküplük keşfin çok daha büyük keşiflerin ilk işareti olduğu yolunda öngörüler de var.
Trilyon metreküplerle ifade edilen zengin yataklara ulaşmamızı diliyorum.
Ama bakın trilyon metreküplerle ifade edilen doğal kaynaklara sahip her ülke lig atlamıyor.
Şöyle ki...
NİMET Mİ, LANET Mİ?
Kalkınma iktisadının en ilginç konularından biri de “kaynak laneti (Resource Curse)” veya “bolluk paradoksu (Paradox of Plenty)...”
Doğal kaynakları zengin ülkeler, kaynağı olmayan gelişmiş ülkelere göre ortalama olarak daha fakir...
Kalkınmada, ekonomik büyümede ve demokrasi alanlarında daha geri...
Bu ülkelerde gelir dağılımı daha bozuk.
IMF’nin “kaynak-zengin ülkeler listesinin” yüzde 60’ı düşük gelir ve orta-düşük gelir grubunda olan ülkeler.
“Kaynak lanetinin” en açık örneklerinden biri, elmas, altın ve de petrol rezervleri çok zengin olan Afrika kıtasının durumu.
Buna Venezuela’yı da katın.
Hatta...
Şili’yi, Filipinler’i, biraz da Rusya’yı...
Bu ülkelerin durumuna genel olarak “Hollanda hastalığı (Dutch Disease)” deniyor.
Hollanda 1959’da Kuzey Denizi’nde petrol buldu.
İzleyen ilk yıllarda ekonomisi kötü performans gösterdi.
Neden?
“Doğal kaynak ihtiyacına bağlı olarak ülkeye giren bol döviz, yerli paranın değerini artırdı.”
Ülkenin diğer ihracat kalemlerinin rekabet gücünü azalttı.
Özellikle sanayi sektörüne büyük zarar verdi.
Diğer sektörler artan maliyet baskısıyla rekabet güçlerini iyice kaybettiler.
Sonuç olarak, ihracat giderek artan şekilde petrole bağımlı hale geldi.
Doğal kaynaklar ekonomiyi domine etmeye başladı.
Dünya petrol fiyatları arttığında işler iyi gidiyor, fiyatlar düştüğünde ülke zora giriyor.
Nijerya ve Venezuela buna örnek.
Bu ülkelere işler iyiyken ve borçlanma kolayken hızla para girişi oldu.
Ama...
Dış borçlar da çığ gibi büyüdü.
Sonra fiyatlar çakıldığında iflasa sürüklenmeler...
PETROLSÜZ ZENGİNLER
Doğal kaynağı olmayan Güney Kore, Tayvan ve tabii
Almanya başta olmak üzere gelişmiş Avrupa ülkeleri gelecek kuşakların eğitimine, teknolojiye devasa yatırım yaptılar.
Bugün gelişmiş ülkeler kategorisindeler.
İyi yönetilmeyen, şeffaf bir yönetim sistemi olmayan ülkelerde, doğal kaynaklardan edinilen gelir azınlığın elinde olduğundan gelir dağılımı çok bozuk...
Doğal kaynaklardan edinilen gelirler bu tür hükümetlerde güvenlik harcamalarına yöneltildi.
Zenginliklerle otoriter hükümetler daha sıklıkla ortaya çıktı.
Rusya, Irak, Nijerya gibi...
Kolay gelir kaynağı, hükümetlerin harcamaları için vergi toplama zorunluğunu -neredeyse- ortadan kaldırdı, “hesap verilebilirlik, şeffaflık” zedelendi.
Rejimler ve onların taraftarlarının gücü bu kolay paralarla konsolide edildi.
.................
Türkiye için mavi vatan Karadeniz’de, Ege’de, Akdeniz’de olduğu kadar kara Türkiye’sinde de bol ve bereketli yeni doğal kaynak keşifleri diliyorum.
Buradan elde edilecek gelirlerin yukarıda işaret ettiğim tuzaklara düşmeden Türkiye’yi
üst liglere taşımasını diliyorum.
