Sosyal güvenlik sistemleri, kişileri gündelik veya çalışma hayatlarında karşılaşabilecekleri birtakım risklere karşı korumak amacıyla kurulmuşlardır. Bu riskler, hastalık veya iş kazası gibi kısa vadede ortaya çıkabilecek riskler olabileceği gibi, yaşlanma gibi uzun vadede de ortaya çıkabilmektedir. Riskler doğduğunda sosyal güvenlik sistemi devreye girer ve kişiye gerekli olan yardımları sağlar.
Esas sorun, bu yardımların giderlerinin nasıl karşılanacağıdır. Dolayısıyla, sosyal güvenlik kurumlarının birtakım gelirlere sahip olmaları gerekmektedir. Kimi ülkeler bu geliri vergilerden karşılarken, kimi ülkeler de kişilerden aldıkları primlerle giderleri karşılamaktadır. Bizim benimsediğimiz sistem de primli sistemdir.
Primli sistemde sigortalılar ücretlerine göre belirli oranlarda prim öderler ve ödenen primler sosyal güvenlik sisteminin gelirlerini oluşturur. Prim tutarları belirlenirken sigortalının ancak belli bir miktara kadar olan ücreti dikkate alınır. Üzerinden prim kesilen ücrete, prime esas kazanç denilmektedir. Prime esas kazanç kanunda sınırlandırılmıştır. Bir kişi çok yüksek ücret alsa da prime esas kazanç miktarı kanunda belirtilen üst sınırı aşamayacaktır.
Ödenecek prim tavanı aşamaz
Prime esas kazanç miktarı sınırlandırıldığı için ödenecek prim de sınırlandırılmıştır. Yaptığı tek bir işten yüksek ücret alan kişinin priminin tavana göre hesaplanması kolaydır. Gelirin tavanı aşan kısmı dikkate alınmadan tavan üzerinden hesaplama yapılması ve primin SGK’ya ödenmesi yeterlidir.
Fakat bir kişi fazla ücret alması nedeniyle tavanı aşabileceği gibi birden fazla iş yapması nedeniyle de tavanı aşabilecektir. Sosyal güvenlik sistemimiz birden fazla iş yerinde çalışmayı engellememiştir. Kişi bu durumda her bir işten ayrı ayrı sigortalı olarak bildirilecektir. Bildirim sonucunda her bir iş yerinden ayrı ayrı SGK’ya prim ödenmesi söz konusu olacaktır.
Kişi adına ödenen primlerin toplamının prime esas kazanç üst sınırına göre belirlenen prim üst sınırını aşıp aşmadığı ödeme zamanlarında tespit edilememektedir. Çoğunlukla kişi adına yıllarca tavanı aşan ödemeler yapılmakta ve ödenen miktarlar öylece kalmaktadır.
Fakat sigortalıların aynı sigortalılık haline tâbi olacak şekilde birçok iş yerinde çalışmaları nedeniyle ödenen primler kişinin tabi olduğu sigortalılık hali için belirlenen prime esas kazanç üst sınırı üzerinden hesaplanacak miktarı aşarsa, kişinin fazla ödenen bu parayı geri isteme hakkı doğacaktır.
Tavanı aşan prim yaşlılık aylığını yükseltmez
Yaşlılık aylığı ve diğer tüm sigorta yardımları ücretin taban ile tavan değerleri arasındaki miktarlar dikkate alınarak hesaplanır. Tavanı aşan primler üzerinden yaşlılık aylığı bağlanmaz, dolayısıyla tavanı aşan tutarlar yaşlılık aylığında dikkate alınmamaktadır. Bunun temel nedeni, kişilere yapılacak sosyal güvenlik yardımlarında nispeten daha eşit ve adil bir uygulamanın kurulmak istenmesidir.
Sosyal güvenliğin amacı, bireylerin yoksulluğa düşmeden yaşamlarını sürdürebilmesidir. Bu nedenle, sağlanan yardımlara bir tavan getirilmiştir.
Sadece sigortalı hissesi geri alınabilir
Birden çok iş yerinde çalıştığı için yüksek prim ödeyen sigortalıların SGK’ya fazladan ödedikleri primleri geri alma hakları bulunmaktadır.
SGK, aldığı uzun vadeli sigorta primlerinin, yaşlılık aylığı bağlayamadığı kısmını iade edecektir. Tavanı aşan kısmın tamamının sigortalı hissesi çalışana ödenebilmektedir.
Fakat tavanı aşan kısmın işveren hissesi geri ödenmemektedir.
Talep edilmesi zorunlu...
Sigortalı kendisi adına fazladan ödenen miktarı talep etmeli. Bu parayı SGK kendiliğinden geri ödemeyecektir. Kişi SGK İl Müdürlüğü’ne veya Sosyal Güvenlik Merkezi’ne bir dilekçeyle başvurarak fazladan ödenen bedeli geri istemeli. SGK talep üzerine fazla ödeme olup olmadığını kontrol eder. İşverence böyle bir paranın yatırılıp yatırılmadığına bakılır. Yatırılmadıysa talep reddedilir.
Yatırılmışsa tutar talep tarihini takip eden ay içinde bir kerede ödenir. Geri verilen primler için ayrıca gecikme cezası ve gecikme zammıyla faiz ödenmez. Dolayısıyla, ne kadar erken başvurulursa o kadar iyi olur.
Geri alınacak tutar aylık ücrete göre değişir
Uzun vadeli sigorta kolları için sigortalı hissesi yüzde 9’dur. GSS primi oranı ise yüzde 5’tir. Toplamda yüzde 14’lük bir sigortalı tutarı var. Bu oranlar üzerinden prim iadesi talep edilebilir. Prim iadesinde brüt ücret dikkate alınır.
İki ayrı işyerinde çalışıp 2020 yılı ocak ayında toplamda 25 bin TL brüt ücret alan bir sigortalının prime esas kazanç üst sınırı üzerinde olan 2.927,5 TL’lik kazancından, kesilen sigorta primi iade edilecektir. Bunun nedeni, fazladan ödenen bu tutarın aslında sigortalının kendi ücreti olmasıdır.