Yer fıstığının dünya serüveni

Kuru yemişlerin en popüleri yer fıstığı aslında bir bakliyat. Güney Amerika’dan başlayıp dünyanın en uzak köşelerine yayılması ise başlı başına bir hikâye, mutfaklarda farklı şekillerde kullanımı ise şaşırtıcı.

Kuru yemiş hepimizin tutkusu, karışık kuru yemiş denilince de torbaya en az yarı yarıya yer fıstığı girer. Elbette bu sadece çok sevildiğinden ötürü değil, biraz fiyatının uygunluğundan, biraz da yedikçe yedirten özelliğinden kaynaklanır. Gerçek şu ki, yer fıstığı aslında kuru yemiş bile değildir, aslen tıpkı bakla, bezelye, fasulye, nohut gibi bir bakliyat türüdür. Dış kabuğu tıpkı diğer baklagillerdeki gibi içinde yenilebilen tohumları barındırır, işte çerez olarak yediğimiz bu dış kabuk içindeki taneleridir. İngilizcede yer fıstığı “peanut” olarak adlandırılmış. Bunun sebebi ise bezelyeye benzeyen yapısından ötürü. Ancak yer fıstığı bezelye ya da fasulye gibi sırıkta sarılı yetişmiyor, aksine bitki çiçek açtıktan sonra toprağın altına dönüyor ve yemişini tıpkı kök bitki gibi toprağın içinde büyütüyor. Bizde yer fıstığı isminin verilmesi bu yüzden, Almanlar da aynı anlama gelen “erdnuss” demişler.

Kahvaltılık fıstık ezmesi

Yer fıstığı Güney Amerika kökenli bir bitki. Tarımının Amerika’nın keşfinden çok önceye hatta MÖ 7500’lere kadar uzandığı saptanmış. Hatta Kuzey Amerika’da bilinmiyormuş. Hâlbuki bugün Amerika’da en yaygın kahvaltılıklardan biri fıstık ezmesi. Tereyağı gibi kıvamından ötürü fıstık tereyağı anlamında “peanut butter” denilen fıstık ezmesiyle yapılan reçelli sandviç çocukların okul beslenme çantalarının favorisi. Elbette fıstığın Güney Amerika’dan kolaylıkla kuzeye geçtiği düşünülebilir ama ilginç bir şekilde yer fıstığının dünyaya yayılışı Afrika üzerinden olmuş. Önce Portekiz ve İspanyollar eliyle 16’ncı yüzyılda Afrika’ya gelmiş. Yaklaşık yüzde 45-50 oranında yağ içermesine karşılık karbonhidrat ve protein açısından da zengin olduğu için kısa zamanda önemli bir besin kaynağı hâline gelmiş.

Haşlama yer fıstığı

Kumda ya da tuzda kavrularak yenildiği gibi kimi zaman kıvam vermesi için dövülerek yemeklere katılmış ama en çok tuzlu suda haşlanarak yenmesi sevilmiş. Afrika’dan dünyanın dört bir yanına, Kuzey Amerika’dan Asya’ya dek her yere yayılmış. 17’nci ve 18’inci yüzyıllarda köle ticaretiyle, Amerika’da köleliğin yoğun olduğu Mississippi, Carolina, Georgia, Virginia gibi eyaletlere gelmiş. Bu bölgede tıpkı Afrika’daki gibi haşlanmış yer fıstığı yemek tipik bir hasat zamanı eğlencesi olmuş.

Osmaniye merkez konumda

Türkiye’nin yer fıstığı merkezi ise Osmaniye, hatta kent merkezinde elinde topraktan yeni çıkmış yer fıstığı demetiyle bir köylü kadın heykeli bile var. İlginç bir şekilde önce Libya’dan Selanik’e gelmiş ve yetiştirme denemeleri yapılmış. 1827 yılında Libya Trablusgarp’tan Bingazili Dr. Mehmet Barani, Selanik Ziraat Mektebi için bir miktar yer fıstığı tohumu getirmiş. Cumhuriyet döneminde ise 1935’te şimdiki BATEM (Batı Akdeniz Tarım Araştırma Enstitüsü) Antalya Sıcak İklim Nebatları Islah İstasyonu’nda tarıma alma ve Akdeniz iklimine uygun türleri geliştirme çalışmaları başlamış. İşin ilginç yanı Manavgat, Anamur taraflarında ve Mersin civarında fıstığı tıpkı Amerika ve Afrika’daki gibi kabuklu olarak tuzlu suda haşlayarak yeme âdeti var. Fıstık iyice şişiyor ve haşlanmış fasulye ya da kestane tadında oluyor. Tam taze hasat edilme zamanıyken denemeye değer!