Çeçe sineğiyle gelen başarı

Meltem Günay - Dünyanın en saygın üniversitelerinden biri olan Yale Üniversitesi Mikrobiyal Hastalıklar Epidemiology Bölüm Başkanlığı görevini başarıyla sürdüren bilim kadını Prof. Dr. Serap Aksoy, ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ne seçilen isimler arasında yerini aldı. Afrika’da ölümcül uyku hastalığına neden olan çeçe sineğinin gen haritasını çıkararak büyük bir başarıya imza atan Prof. Dr. Aksoy, sinek ve böceklerden canlılara yayılan ölümcül hastalıklar konusunda yeni biyolojik metot geliştirmesi konusunda çalışmalarını sürdürüyor. ABD Sağlık Bakanlığı’nın ve Dünya Sağlık Teşkilatı’nın (WHO) birçok projesinde görev alarak dünya sağlık politikalarının belirlenmesinde de etkin olan Prof. Dr. Serap Aksoy çalışmalarını Milliyet’e anlattı.

Bir milyon can aldı

Prof. Dr. Aksoy, İstanbul’da Robert Kolej’den mezun olduktan sonra ABD’de Vassar College’i bitirdi, Kolombiya Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde doktora eğitimini tamamladı. Halen Yale Üniversitesi Halk Sağlığı Okulu’nda rektör biyolojisi ve epidemiyoloji sahasında araştırmalarını sürdüren Prof. Dr. Aksoy, çalışmalarını şöyle anlattı: “Sinek ve böceklerden canlılara yayılan ölümcül hastalıklar konusunda yeni biyolojik metotlar geliştiriyoruz. Laboratuvarımızda birçok disiplini entegre eden metotlar kullanarak mikroplar ile bunları insanlara taşıyan vektör olarak adlandırdığımız böcekler arasındaki moleküler ilişkileri tespit etmeye çalışıyoruz. Bu çalışmalarımızı insanlarda ve hayvanlarda ölümcül hastalıklara sebep olan Afrika trypanosome parazitleri ile çeçe sineği vektörü üzerinde yapıyoruz. Çeçe sineğinin sebep olduğu uyku hastalığı Afrika’nın özellikle kırsal kesimlerinde yüz binlerce insanın ve hayvanın ölümüne sebep oluyor. Epidemik boyutlara çıkan uyku hastalığının 1970 yılından itibaren bir milyon insanı öldürdüğünü biliyoruz, hastalık kırsal kesimlerde görüldüğü için rakamın daha da yüksek olabileceği düşünülüyor. Hastalığın insanlarda yayılmasını önlemek için yapılan aşı çalışmaları parazitin kendini çok sık değiştirmesinden dolayı başarısız oldu. En etken kontrol metodu, hastalığı taşıyan çeçe sinek popülasyonunun azaltılması. Ancak bu metotların kimyasal kullanım ağırlıklı olması ve dolayısıyla hem ekolojik dengenin bozulmasına yol açması hem de pahalı olmaları az gelişmiş ve gelişmekte olan toplumlar için büyük bir dezavantaj oluşturmakta.”

Sineklerin gen haritasını çıkardı

Prof. Dr. Serap Aksoy, 2004 yılında WHO öncülüğünde sineklerin patojen taşımasının engellenmesi gibi yöntemlerin temel taşı olan vektörün gen haritasını çıkarmaya başladı. 2014’de bir çeçe türü için geliştirilen harita 2019’da beş ayrı türü içeren haritaya dönüştü ve böylece moleküler çalışmalar için gerekli yolun açılmasına öncülük etti. Çeçe sineğinin parazit taşımasını engellemek için çalışmalar yaptıklarını söyleyen Prof. Dr. Serap Aksoy, “Genetiği değiştirilmiş faydalı bakterileri bu sineklere yerleştirdiğimizde onların bu hastalığı taşıyamaz hale geldiklerini gördük. Bu metodun sineklerin genlerinin oynandığı transgenik sinek metoduna alternatif olarak kullanılması araştırılmaktadır. Amaç, sinekleri tabiattan imha etmek yerine parazitleri taşıyamaz bir hale getirilip, insan ve hayvanlara bir tehlike yaratmamasını sağlamak” diye konuştu.

Bilim dünyasında kadınlar yükseliyor

ABD Bilim Akademisi’ne bu yıl 59 kadın bilim insanı seçildi ve bir rekora da imza atıldı. O kadınlardan biri olan Prof. Dr. Serap Aksoy, “Kadın bilim insanları biraz olsun hak ettikleri noktalara geliyor bence. Onların başarılarının ABD Bilim Akademisi tarafından tanınmasının güzel bir başlangıç olduğunu düşünüyorum ve onların arasında yer almaktan da çok gurur duyuyorum. Aynı zamanda Türk meslektaşlarımla ortak projeler geliştirmekten ve Türk öğrencilere laboratuvarımda, çalışmalarımda yer vermekten gurur duyuyorum” dedi.

Türkiye’ye de fayda sağlayacak

Bill ve Melinda Gates Bilim Vakfı’nın ‘Grand Challenge Projesi’ne katılma daveti aldığını söyleyen Prof. Dr. Serap Aksoy, “Bu proje kapsamında parazitin yayılmasını sineğin ısırdığı noktada engellemek için aşı geliştirme konusunda başarılı sonuçlar elde ettik” dedi. Aksoy, geliştirdikleri biyolojik kökenli metotların diğer tür vektörlerde de uygulanması için çalışmalarını sürdürdüklerini kaydederken, “Geçtiğimiz senelerde sivrisineklerin taşıdığı ZIKA virüsünün dünyaya yayılarak binlerce bebekte kalıcı hasara yol açtığını gördük. Bu virüsleri taşıyan vektör türlerinin ülkemizde de görülüyor olması, halk sağlığı açısından tehlike yaratıyor. Ayrıca yakın geçmişte kenelerin yaydığı virüsler ülkemizde de ölümcül hastalıklara yol açmıştı. Tatarcık sinekleri Güneydoğu Anadolu’da halk arasında şark çıbanı olarak bilinen hastalığa sebep olan paraziti yaymakta. Şimdi geliştirdiğimiz biyolojik kökenli metotlar, diğer tür vektörlerde de uygulanmak icin deneniyor” dedi.