Kayıt dışında OECD’yi ikiye katlıyoruz

Türkiye, kayıt dışı ekonominin boyutu bakımından Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) ülkeleri arasında ilk sırada yer alıyor. OECD’de ortalama yüzde 18 olan kayıt dışılık oranı, ülkemizde yüzde 32,1’i buluyor.
Maliye Bakanlığının koordinatörlüğünde ilgili kuruluşlarca hazırlanan Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planında Türkiye ve diğer ülkelerde kayıt dışı ekonominin boyutu da irdelendi.
Plana göre, kayıt dışı ekonominin ortalama büyüklüğü gelişmekte olan ülkelerde yüzde 41, geçiş ekonomilerinde yüzde 38, OECD ülkelerinde de yüzde 18 olarak belirleniyor. Türkiye, yüzde 32,1’lik oranla OECD ortalamasının oldukça üzerinde kayıt dışılık sergiliyor.
Kayıt dışılık oranı, Yunanistan’da yüzde 28,6, İtalya’da yüzde 27, Belçika’da yüzde 23,2, İspanya’da yüzde 22,6, İsveç’te yüzde 18,1, Almanya’da yüzde 16,3, Fransa’da yüzde 15,3, Hollanda’da yüzde 13, İngiltere’de yüzde 12,6, Avusturya’da yüzde 10,2, İsviçre’de de yüzde 8,8 olarak ölçülüyor.
Vergilendirme ve sosyal güvenlik katkıları, tüm dünyada kayıt dışı ekonominin büyüklüğünü belirleyen temel etmenler olarak görülüyor.

TÜRKİYE’DE DURUM
Türkiye’de kayıt dışı ekonominin büyüklüğü konusunda, kayıt dışılığın tanımı gereği üzerinde uzlaşılan ortak bir rakam bulunmuyor. Kayıt dışı ekonomiyi ölçmeye yönelik çalışmalarda ortaya konan rakam da yüzde 23 ile yüzde 66,2 arasında değişiyor. Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulunun araştırmalarında da bu rakam yüzde 26,12 ile yüzde 37,26 arasında seyrediyor. OECD verilerinde ise Türkiye’nin kayıt dışılık oranı yüzde 32,1 olarak ifade ediliyor.
Yapılan bütün çalışmalar, sorunun mali boyutunun gelişmiş ekonomilere göre hayli yüksek olduğu sonucunu veriyor.

KAYIT DIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Planda, Türkiye’de kayıt dışı ekonomiye ilişkin sosyal bilincin doğru şekilde gelişememesinin en önemli nedenlerinden birisinin kamu yönetiminde şeffaflığın uzun yıllar sağlanamaması olduğu ifade edilerek, şu değerlendirme yapıldı:
"Kamu yönetiminin yerine getirmek zorunda olduğu savunma ve iç güvenlik, adalet, eğitim, sağlık ve altyapı gibi pek çok hizmet bulunmaktadır. Kamunun asli gelir kaynağı olan vergiler, kayıt dışı ekonomi nedeniyle olumsuz etkilenen vergi idaresi tarafından yeterince toplanamayınca, kamusal hizmetlerin zamanında ve etkin olarak gerçekleştirilmesi zorlaşmaktadır. Bu durum vergi tabanının aşınmasına ve kaynakların gözlem ve kontrol dışına çıkmasına yol açmaktadır. Ayrıca vergide adalet ve eşitlik ilkesi, vergisini düzenli ödeyen kayıtlı kesim aleyhine bozulmaktadır.
Kayıt dışı ekonomiye ilişkin değer yargılarını ve dolayısıyla da kayıt dışı ekonominin büyüklüğüne olan etkisini gösterebilecek en iyi örnek Türkiye’deki vergi kaçağı ve bu kaçağın nedenleridir. Vergi gelirlerinin etkin ve verimli bir şekilde kullanılması ve kamuoyunun doğru bir şekilde bilgilendirilmesi gerekmektedir."

KAYIT DIŞI EKONOMİNİN SONUÇLARI
Eylem Planında kayıt dışı ekonominin sonuçları da şu şekilde sıralanıyor:
-İstatistiki sonuçları: Kayıt dışı ekonomi resmi kayıtlara girmediğinden, kayıtlı ekonomide belirlenen göstergeler, gerçekte olduğundan farklı çıkmakta, birçok gösterge yanlış bilgi vermekte ve bu verilere göre uygulanacak iktisadi ve mali politikalardan beklenen sonuçlar gerçekleşmemektedir.
-Kaynak kullanımına ilişkin sonuçlar: Kayıt dışı ekonomi nedeniyle tahsil edilemeyen tutarlar, kaynak dağılımında etkinliği bozmakta ve kaynakların verimsiz alanlara yöneltilmesine neden olmaktadır. Kayıt dışılık, vergi ve prim kaybına neden olduğundan bu yönüyle de bütçe açığına sebep olmakta ve daha fazla vergi alma ihtiyacı doğurmaktadır.
-Haksız rekabet: Kayıt dışının olduğu bir ortamda, yeterli verimlilikte çalışmayan firmalara, piyasa dışına çıkarak faaliyetlerine son vermelerinin yanı sıra, kayıt dışına çıkarak faaliyetlerine devam etmeleri şansı tanınıyor. Ekonomi ikili bir yapıya bürünüyor. Bir tarafta, kayıt içinde çalışan ve daha verimli firmalar, diğer tarafta kayıt dışına çalışan daha verimsiz firmalar.
-Verimlilik ve kayıt dışı ekonomi ilişkisi: Faaliyetlerini kayıt dışı yürüten işletmeler, kayıt altındaki işletmelerin katlandıkları ek maliyetlere maruz kalmadıklarından, haksız rekabet avantajı elde etmektedirler. Kayıt dışılıktan dolayı kaybolan gelirleri artırmak için yükseltilen vergiler ise, kayıtlı kesim aleyhine adaletsizlik yaratmaktadır.
-Vergi rejimine ilişkin sonuçlar: Kayıt dışı ekonominin en önemli etkilerinden birisi, devletin temel gelir kaynağı olan vergi gelirlerini azaltmasıdır. Bazı ekonomik faaliyetlerin kayıt dışında kalması, vergilerin eksik ödenmesine ya da hiç ödenmemesine neden olmakta, sonuçta devletin vergi gelirleri azalmaktadır.
Kayıt dışılık, KDV, gelir ve kurumlar vergisinde birbirine yakın vergi kaybına sebep olmaktadır.
Vergi yükündeki adaletsizlik, gelir dağılımında da adaletsizliğe neden olmaktadır.
-Sosyal güvenlik sistemine ilişkin sonuçlar: Kayıt altında olmayan istihdam oranının yüksek olmasıyla birlikte kayıt dışı çalışan nüfus, sosyal güvenlik sistemi kapsamına alınamamakta, bu da iş hayatında sağlıksız bir ortamın oluşmasına ve işgücü piyasasının işleyişinin bozulmasına yol açmaktadır.
Kayıt dışı ekonomi, sosyal güvenlik kurumlarının finansal durumlarını bozmaktadır. Sosyal güvenlik kurumlarında yeterli miktarda fon birikmediği durumlarda, devlet tarafından düzenlenmesi gereken düşük gelir gruplarına sosyal transferler gerçekleştirilemez ve bu nedenle düşük gelir gruplarının hayat koşulları daha da zorlaşır, gelir dağılımındaki eşitsizlik ve sosyal adalet olumsuz yönde etkilenir.
-Tüketici haklarına ilişkin sonuçlar. Belgesiz ve kayıtsız olması sebebiyle merdiven altı üretim, standartlara uygun olmadığından, garanti kapsamı dışında kalacaktır.
-İşletmeye ilişkin sonuçlar: Kayıt dışı çalışan işletmeler, güvenilir işletmeler olarak adlandırılamayacağından, yatırımcılar için uygun bir hedef olarak gösterilemez.
-Vatandaş-devlet ilişkisine ilişkin sonuçlar: Kayıt dışılığın yaygın olması, vatandaş ile kamu kurumları arasındaki güven ilişkisini zedelemekte, kayıt dışı ekonomi ile mücadelede toplumsal mutabakatı zayıflattığı için daha fazla kayıt dışılık için zemin oluşturmaktadır.
-Kayıt dışı faaliyetlerin artması, toplumun ahlaki değerlerinin bozulmasına ve yasa dışı faaliyetlerin yaygınlaşmasına neden olmaktadır.
-KAYIT DIŞILIK ORANLARI-
Eylem Planında yer alan OECD verilerine göre, çeşitli ülkelerdeki kayıt dışılık oranları şöyle:
KAYIT DIŞILIK ORANI