Dijital Türk lirası, akıllı ödemeleri mümkün kılacak

TCMB'nin internet sitesinde TCMB Ödeme Sistemleri ve Finansal Teknolojiler Genel Müdürlüğü Genel Müdür Yardımcısı Bilgehan Kürşad Öz, Bilişim Uzman Yardımcıları Mustafa Mert Aşkaroğlu ve Enes Karayel ile Danışman Ahmet Semih Tunalı tarafından hazırlanan bir analiz yayımlandı.

Analizde, TCMB'nin, Merkez Bankası Dijital Parası (Dijital Para) için faaliyetlerine 2020'de kavram ispatı çalışmaları ile başladığı aktarılarak, kavram ispatı çalışmasının başarıyla tamamlanmasının ardından Merkez Bankası Dijital Türk Lirası AR-GE Projesi ile çalışmalara devam edildiği bildirildi.

İlk faz kapsamında, gerekli ortamların kurulmasına yönelik çalışmaların 2022'de başlatıldığı ve aynı yılın sonunda pilot testlerde Dijital Türk Lirası Sistemi üzerinde ilk ödeme işlemlerinin başarıyla gerçekleştirildiği anımsatılan analizde, pilot testlere 2023'te de devam edilerek ilk fazın tamamlandığı belirtildi.

TCMB'nin, Aralık 2023'te yayımladığı Faz-1 Değerlendirme Raporu'nda, projenin bu aşamasında benimsenen mevcut tasarım tercihleri ve yaklaşımlarının detaylı şekilde kamuoyu ile paylaşıldığı hatırlatılarak, "Faz-2 çalışmaları kapsamında, AR-GE faaliyetlerinin yürütülmesinin yanı sıra dijital Türk lirasının iktisadi, hukuki ve güvenlik boyutları da kapsamlı olarak ele alınıyor." ifadesi kullanıldı.

Analizde, dijital Türk lirasının, dolaşıma girdikten sonra tamamlayıcı bir ödeme kanalı oluşturulması, finansal kapsayıcılık oranının artırılması, gelişen yenilikçi kullanım alanları için bir taban oluşturulması ve ödemelerde bölünmüşlüğün azaltılması gibi çeşitli katkılar sağlamasının beklendiği aktarıldı.

Halihazırda, TCMB tarafından finansal kuruluşlar üzerinden vatandaşların kullanımına sunulan ödeme sistemlerinin bulunduğu belirtilen analizde, şu değerlendirmelere yer verildi:

"Mevcut dijital ödemelerde kullanılan banka parasının dolaşımına ek olarak dijital para sistemi ile Merkez Bankası parasının da dijital olarak anlık ve 7/24 dolaşımı sağlanacak. Bankacılık sistemine erişim ve katılımın yaygın olduğu ülkemizde, finansal kapsayıcılığın projenin öncelikli hedefleri arasında yer almadığı değerlendiriliyor. Bununla birlikte dijital Türk lirası, dijital ödeme hizmetlerine her vatandaşın erişebilmesini sağlamak için önemli bir fırsat olacak. Vatandaşlar, dijital para hizmetine erişim için kullandıkları finansal aracı kurumlara ödeme işlemleri yönünden bağımlı olmayacaklar."

Analizde, dijital Türk lirasındaki yenilikçi kullanım örneklerinin, Türkiye'de ciddi bir büyüme potansiyeline sahip olan finansal teknolojiler sektörü için kayda değer bir fırsat teşkil edebileceği bilgisi paylaşılarak, bu nedenle dijital paranın Türkiye'deki finansal inovasyon altyapısının temel bir unsuru olarak işlev görmesinin planlandığı kaydedildi.

Ayrıca analizde, dijital para etrafında inşa edilebilecek platformlar ile bu amaca daha da yaklaşılmasının beklendiği vurgulandı. Faz-1 Değerlendirme Raporu'nda da ifade edildiği gibi, TCMB'nin dijital parayı her türlü dijital ticaret akışında ya da para aktarımında kullanılabilecek yeknesak bir değişim aracı olarak da tasarladığı belirtilen analizde, amacın, ülke parasının dijital işlemlerde sorunsuz şekilde işlevsel kalmasını sağlamak ve kullanım seçimini vatandaşlara bırakmak olduğu bildirildi.

"Dijital para ve kaydi para arası dönüşümler için mevcut TCMB ödeme sistemleriyle entegrasyon da sağlanmakta"

Analizde, TCMB'nin, dijital Türk lirasını anlık ödeme sistemi FAST'a paralel ayrı bir çözüm olarak tasarladığının altını çizilerek, şunlar kaydedildi:

"Vatandaşların kullanımına sunulan dijital merkez bankası parası ile tamamlayıcı bir ödeme kanalının varlığı, parasal egemenliğin sürdürülmesine hizmet edebilir ve hem kullanıcı tercihleri için çeşitlilik hem de olağanüstü durumlar için yedeklilik sağlayabilir. Mevcut ödeme sistemleri altyapıları üzerine inşa edilen ve merkez bankası parasını kullanıcıya sunan ek bir ödeme kanalı kurulması mümkün olmakla birlikte böyle bir çözüm mevcut sistemlere doğrudan bağımlı olunması sebebiyle istenilen yedekliliği sağlayamaz. Bu bağlamda, dijital para için ayrı bir sistem geliştirilmekle birlikte dijital para ve kaydi para arası dönüşümler için mevcut TCMB ödeme sistemleriyle entegrasyon da sağlanmakta."

Bankacılık sistemindeki yaygın katılıma rağmen dijital ödemelerin ve erişimin geliştirilmesi için hala alan bulunduğu aktarılan analizde, nakit özelliklerini de içeren bir biçim olarak dijital paranın, banka hesabı bulunmadan da herkes tarafından kullanılabileceği belirtildi.

Analizde, bu nedenle dijital Türk lirası hesapları için banka hesabı gerektirmeyen bir model tasarımın ön plana çıktığı ifade edilerek, iki katlı model gözetilmekle birlikte ödeme ve transfer işlemleri için belli bir finansal aracı kuruma bağımlılık oluşmamasının hedeflendiği aktarıldı.

Dijital Türk lirası hesaplarının tüm vatandaşların kullanımına sunulduğunda, dijital ödemelerin ve transferlerin artmasının beklendiği vurgulanarak, şu değerlendirmelerde bulunuldu:

"Dijital Türk lirası kullanımıyla artacak dijital kapsayıcılığın, mevcut hizmetlerin yaygınlaşmasına ve yeni hizmetlerin ortaya çıkmasına katkı sağlayacağı, böylece finansal kapsayıcılığa olumlu etki edeceği öngörülüyor. Dijital Türk lirası, ayrı bir programlanabilirlik katmanında akıllı ödemeleri mümkün kılacak. Bu katmanda kamu kurumları ve farklı lisanslı aktörler programlanabilir ödemelerin geliştirilmesi ve kullanımında yer alabilecek.

Detaylandırmak gerekirse, akıllı ödeme akışlarının oluşturulmasında tek sorumluluğun merkez bankalarına verilmesi inovasyon kapasitesini engelleyebilir. Bunun yerine, işbirliğine dayalı geliştirme ortamlarını entegre eden, önceden belirlenmiş standartlarla iletişimi mümkün kılan ve bu sayede inovasyonun desteklenmesine yardımcı olacak platformlar kurulabilir. Bu durum, programlanabilir ödemeler bileşenlerini geliştirme ve kullanma yönlerinden programlanabilirlik katmanı içerisinde bir teşvik modeli kurgusuna işaret ediyor."

"Dijital para, çevrim dışı da kullanılabilen yasal bir ödeme aracı olarak ödemelerde yeknesaklık sağlayabilir"

Ulaşım, yemek, ödül veya çocuklara yönelik çeşitli uygulamaların halihazırdaki farklı dijital ödeme çözümlerine örnekler olarak sayılabileceği belirtilen analizde, bu açıdan dijital paranın, çevrim dışı da kullanılabilen yasal bir ödeme aracı olarak ödemelerde yeknesaklık sağlayabileceği, buradaki kilit noktanın ise dijital para kullanmanın zorunlu olmaması ve kullanıcıların kendi tercihleri doğrultusunda dijital para ile ödeme yapmayı seçebiliyor olması olarak gösterildi.

Analizde, dijital Türk lirasının temelini oluşturan teknolojilerin hızla geliştiği ve değiştiği göz önüne alındığında dijital Türk lirasının geliştirilmesinde dinamik bir yaklaşımın benimsenmesinin gerektiğine dikkati çekerek, şu ifadeler yer aldı:

"Hesaplama gücündeki sürekli artış, dağıtık defter teknolojilerindeki yenilikçi yaklaşımlar ve siber güvenlik alanındaki yeni problemler ile çözümleri gibi birçok faktör yakın ve uzak gelecekte dijital Türk lirasının sürekliliğinde kritik öneme sahip olabilir. Dijital Türk lirasının kuantum bilişim dahil dinamik teknoloji ortamına uyum sağlayabilmesi için, AR-GE faaliyetlerinin tedavül sonrasında da devam etmesi bekleniyor."