Mimari ve mühendislikte Roma’nın örnek kenti

Seyhan Akıncı / seyhan.akinci@milliyet.com.tr - Aydın’da yazdan kalma bir gün... Milliyet Arkeoloji & İş Sanat Kültürel Miras Buluşmaları kapsamında ilk kez 2020 sonbaharında gördüğüm Nysa Antik Kenti’ndeyim. Zamanın uçuculuğu insanı büyülüyor. Kazı evinde yine iştah açan bir sofra kurulmuş... Sofrayı renklendiren ise Türkiye İş Bankası’nın desteğiyle yürütülen kazı çalışmalarıyla ilgili gelinen noktayı kendine has üslubuyla anlatan Kazı Başkanı Prof. Dr. Serdar Hakan Öztaner.

Nysa, Hellenistik Dönem’de kurulmuş bir antik kent ama şu anda gördüğümüz bütün kalıntılar Roma ve Bizans Dönemi ağırlıklı... Kentin önemi, bir dere yatağı üzerinde kurulu olmasından geliyor; zor bir topografyada kurulmuş olması sebebiyle Roma mimari ve mühendisliğinin örnek kenti. Üç köprüsü, tüneli, tiyatrosu, vadi üzerine inşa edilmiş stadion’u, cadde-sokak sistemi ve sütunlu caddesiyle çok özel bir nokta. Nysa, aynı zamanda döneminde bir eğitim ve kültür kenti olmasıyla, gymnasion’u, kütüphanesi ve Amasyalı ünlü coğrafyacı Strabon’un gençliğinde burada eğitim gördüğünü söylemesiyle de öne çıkıyor. Nysa’da bugüne kadar tiyatro, gymnasion, agora, Yaşlılar Meclisi, kütüphane, forum, çarşı bazilikası, cadde-sokak sisteminde arkeolojik kazılar yürütülmüş.

Ankara Üniversitesi’nin 30 yılı aşkın süredir Nysa’da yürüttüğü arkeolojik araştırmaların sonuçlarını içeren ve editörlüğünü Prof. Dr. Serdar Hakan Öztaner’in üstlendiği “Çift Yakalı Kent NYSA” kitabı Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından 2022 yılında yayınlandı. Kitap, Nysa Antik Kenti üzerine bu güne kadar yapılmış en kapsamlı çalışmalardan biri olarak arşiv niteliğinde.

Son dönem sakinleri

Aydın’ın Sultanhisar ilçesinde bulunan Nysa Antik Kenti’nde kazı ve restorasyon çalışmaları Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nden Prof. Dr. Serdar Hakan Öztaner başkanlığında yürütülüyor. Nysa Antik Kenti’ni Prof. Dr. Öztaner’le birlikte gezerek kazı sürecinde yapılanları dinliyoruz:

“Günümüzde Nysa’ya gelirken kente sizi ulaştıran asfalt yolun atası olan bu cadde, Nysa’nın kuzey-güney doğrultusundaki ana caddelerinden birisi. Bu cadde çok uzun bir süre kullanım görmüş ve hâlâ da aynı aks kullanılmaya devam ediyor. 7. yüzyıl depremleri sonrası kullanım dışı kaldığını düşünüyoruz. Nysa’nın son dönem sakinlerini de bu caddenin kazıları sırasında burada bulduk, gördük ve tanıdık. Onlar kim mi? Bulduğumuz 47 mezarda, bu mezarlara gömülmüş 75 birey tespit ettik. Cadde döşemesi üzerindeki dolguda bulanan bu mezarların yaklaşık 11. – 12. yüzyıllara ait olduklarını tespit ettik. Hristiyan inancına sahip oldukları için ölü hediyelerinin bulunmadığı bu mezarlardan bir çocuk mezarında bronz haç kolye ucu bulduk. Bu mezarlar, cadde döşemesi üzerine yapılan definler caddenin artık 11. yüzyılda kullanılmadığını gösteriyor. Yol hattı üzerinde definleri gerçekleştirmişler dolayısıyla yolun işlevi değişmiş.  Bu dönem mezarlarında antik dünyadaki pagan inanışındaki gibi ölüler hediyeleriyle defnedilmiyor. Bu alanda yaptığımız kazılarda bebek ve çocuk mezarlarının daha çok buradaki bir oda mezar çevresinde yoğunluk kazandığını tespit ettik. Bu oda mezarın etrafında bu kadar bebek ve çocuk mezarının olması -40’lı yaşlarda bir kadına ait- bu mezarda yatan bireyin kimliğini düşündürüyor. Yani bu kadın sağlığında ne iş yapıyordu, kimdi? Bu kadın belki bir ebe, belki bir azize gibi saygı duyulan önemli bir kişiydi... Kendisinin dişlerinde ip izlerine, ipin bıraktığı oyuklara rastladık. Olasılıkla dişleriyle iple uğraşan bir iş yapmış, dokumacılık da yapmış olabilir. Bu oda mezarın cadde döşemesi üzerine inşası sırasında, mezarın köşelerinde M.S. 2. yüzyıla ait mimari elemanlar devşirme yapı malzemesi olarak kullanılmış.”

Akrabalık onuru

Öztaner, oda mezarın inşasında kullanılan devşirme bloklardan biri üzerinde ele geçen yazıttan  bahsediyor: “Buraya muhtemelen gymnasion’dan getirilmiş. Üzerinde ‘Şanlı Efes halkı, şanlı Nysa halkını akrabalıkla onurlandırıyor’ yazıyor. Dolayısıyla Efesliler ile Nysalılar bu yazıtla akrabalıklarını bu yazıtla taşa kazıyarak ölümsüzleştirmişler. Bu tabii ki iki halk arasında Efesliler tarafından verilmiş bir onurlandırma payesi. Güzel bir paye.”

Orijinalleri Aydın Arkeoloji Müzesi’nde bulunan tiyatro frizlerinin kopyaları da ziyaretçilerin yerinde de görebilmesi için tiyatrodaki yerlerine konulmuş.

Kutsal yol

M.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında Seleukos’un oğlu 1. Anthiokhos Soter tarafından Karya Bölgesi’nin kuzeyinde kurulmuş olan Nysa cadde-sokak sistemi ile dikkat çekiyor. Sütunlar, restorasyonu tamamlandıkça caddedeki yerini alıyor. Antik kentteki cadde ve kent planlamasına yönelik araştırmalar Kültür ve Turizm Bakanlığının “Geleceğe Miras” projesi kapsamında devam ediyor. Prof. Dr. Serdar Hakan Öztaner, caddenin, merkezi köprüden itibaren batıya doğru devam eden başlangıç noktasını kazdıklarını anlatıyor: “Burası ana cadde olarak çok hareketli ve canlı çünkü ibadet için Akharaka bölgesinde bulunan şifa kaynağı ve Pluto Kore Tapınağı’na gidenler buradan geçiyordu. Buradakiler veya çevre kentlerden gelenler, o dönemin hacıları, tapınağa bu caddeyi kullanarak ulaşıyorlardı. Bu caddede 12 sondaj açtık. İki metreye ulaşan dolgu tabaka içerisinde çok farklı dönemleri görebiliyoruz. Caddenin inşasından itibaren 2 bin yılı aşan bir tarihi düşünürseniz burada katman katman tabakaları görüyorsunuz. Biz aslında Nysa-Akharaka kutsal yolunu açığa çıkarıyoruz denilebilir”