Aidat uğruna yok olan resimler

Muzaffer Karaaslan | muzafferkaraaslan1@gmail.com Sanat tarihçi-  Duvar resimleri, her dönemin sanat anlayışına göre şekillenmiş ve yeni tekniklerle gelişmiş önemli bir sanat türü. Bu sanat türünü gördüğümüz yapı gruplarından biri de apartmanlar... Apartmanlardaki duvar resmi uygulamaları Osmanlı Dönemi’nden itibaren sanatçılar tarafından yapılmış ve kesintiye uğramadan Cumhuriyet Dönemi’nde de devam etmiştir. Şu an duvar resimli apartmanlar konusuna yönelik Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı’nda tarafımca bir doktora tezi çalışması yapılmaktadır. Tez için yapılan alan araştırmalarında koruma sorunu olan birçok duvar resimli yapı tespit edildi. Ancak içlerinde belki de en trajik olan yapı Şişhane’deki Ferah Apartmanı’dır. Ferah Apartmanı, 1933 yılında inşa edilmiştir. Erken Cumhuriyet Dönemi’ne ait olan yapı, dış cephe tasarımında eklektik bir üsluba sahiptir. Apartmanın giriş holünde günümüzde iki pano yer alıyor. Bu panoların varlığı Bekir Cantemir’in aracılığıyla öğrenilmiştir. Apartmandaki resimler temaları açısından oldukça ilgi çekicidir ve bu eserlerde Cumhuriyet Dönemi resim sanatının izleri açıkça görülür. İlk duvar resmi, bir karnaval alanını konu alır. Eserde çeşitli kostümler içerisinde dans eden ve müzik yapan insanlar betimlenmiştir. Kompozisyonun arka düzleminde bir Avrupa kentinden kesit görülür. İkinci eser, bir mesire alanını veya eğlence mekânını konu alıyor. Ağaçların arasında, geniş bir teras üzerinde farklı konumlarda duran, sohbet eden ve hizmet eden insanlar tasvir edilmiş. Resmin arka düzleminde gerilere doğru ilerleyen bir plaj tasviri var. Plajın hemen ardında ise üzerinde yapıların olduğu büyük dağ imgeleri yer alıyor. Ferah Apartmanı’ndaki her iki resim de sosyal hayattan birer kesittir. Eserleri önemli yapan bir diğer nokta ise sanatçısı... İmza doğrultusunda eserler, resim sanatının önemli isimlerinden biri olan Naci Kalmukoğlu’na aittir. Naci Kalmukoğlu, bilinen diğer ismiyle Nikolai Kalmikoff, 1896 yılında Harkof’ta dünyaya gelir. 1917’deki Rus Devrimi sonrası İstanbul’a göç eden Kalmukoğlu sanat çalışmalarına burada devam eder. Tablolarının yanı sıra Türkiye’nin farklı kentlerine duvar resimleri de yapmıştır. İstanbul’daki Süreyya Operası, Marmara Apartmanı, Sümer Apartmanı ve İzmir’deki Elhamra Sahnesi, sanatçının duvar resimlerini gördüğümüz yapılardan bazılarıdır.

Orijinalleri nerede?

Çalışmanın konusunu oluşturan apartmandaki duvar resimlerini inceleme sürecinde yapıda günümüzde bulunan panoların dijital baskı olduğu anlaşıldı. Ancak orijinal resimler panoların arkasında mı, yoksa söz konusu resimler burada değildi de sonradan mı yapıya eklendi gibi sorular Ferah Apartmanı için önemli sorunsallar haline geldi.

Bu doğrultuda ilk olarak arşiv taramaları yapıldı. Salt Arşiv’in zengin dijital kaynaklarında Ferah Apartmanı’nın 1997 yılında Eleonora Arhelaou tarafından çekilen fotoğraflarına erişildi. Görsel belgeler doğrultusunda yapıda 1997 yılında duvar resimlerinin olduğu tespit edildi. Fotoğrafların detaylarında duvar resimlerinin zaman içerisinde almış olduğu zararlar açık bir şekilde görülüyor. Çeşitli dökülmeler ve yırtılmalar günümüzdeki panolarda ise yok. Hatta zarar gören bölümlerin kesilerek dijital baskısının alındığı, karşılaştırmalar sonucunda tespit edildi. Bu doğrultuda yapıda orijinal Naci Kalmukoğlu eserlerinin olduğu ancak günümüze ulaşamadığı ortaya çıktı. Ferah Apartmanı’ndaki duvar resimlerine yönelik araştırmalar sürecinde sözlü tarih çalışması yapıldı. Çalışma sürecinde Bekir Cantemir’in yardımları yadsınamayacak kadar çoktur. Cantemir, apartman sakinlerinden öğrendiği bilgiler doğrultusunda eserlerin günümüzden 20-25 yıl önce apartman aidatlarının toplanamaması nedeniyle satıldığını ve yerlerine baskılarının asıldığını belirtiyor. Haliyle 1930’lu yıllara ait duvar resmi olarak tasarlanmış iki Naci Kalmukoğlu eserinin satıldığı veya yapıdan çalındığı kesinleşiyor. Söz konusu iki eserin kime satıldığı ve günümüzde hangi koleksiyonda yer aldığı yönünde bir bilgiye ne yazık ki şu an için erişilemedi. Ancak bu iki önemli resmin apartmanın giderleri için satılması tam anlamıyla bir trajedidir. Naci Kalmukoğlu, Erken Cumhuriyet Dönemi resim sanatının değerli temsilcilerinden biridir. Sanatçının akademik yetkinliği eserlerinde açıkça görülür. Kalmukoğlu, duvar resimlerinde ve tablolarında çeşitli konular işlemiştir. Sanatçının duvar resimleri mimari ve resim birlikteliğinin önemli örnekleridir. Muhtemelen Ferah Apartmanı’ndaki duvar resimleri de diğer mimari eserlerde olduğu gibi yapının tasarım sürecinde düşünülerek sipariş verilmiştir. Marmara Apartmanı ve Sümer Apartmanı’ndaki duvar resimleri kuru sıva üzerine uygulanmışken Ferah Apartmanı’ndaki örnekler tuval üzerine yapılmıştır. Bu durum sanatçının farklı teknikler ve malzemeler ile işler ürettiğini gösterir.

Mutlaka korunmalı

Duvar resimli apartmanlar kültür mirasımızın korunması gereken önemli yapılarıdır. Bu apartmanlar, her dönemin kendine özgü sanat beğenisiyle şekillenmiş, yapıldıkları zamanın siyasi, sosyal ve kültürel ortamından beslenmiş dilsiz tanıklarıdır. Söz konusu yapılarda ciddi koruma sorunları var. Alan araştırmaları sonucunda sıvaların ve boyaların döküldüğü, üzerine yazıların yazıldığı, apartman sakinleri tarafından badana yapılan birçok örnek tespit edildi. İlgisizlik ve bilinçsizlik bu eserlerin geleceğini tehdit ediyor. Söz konusu eserlerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gerekiyor. Bu doğrultuda hem apartman sakinlerinin hem de resmi kurumların duvar resimli apartmanlara önem vermesi, belli süreler içerisinde kontrol edilmesi ve gerekli onarımlarının yapılması elzem.