İş hayatında ‘sıcak’ mücbir sebep midir?

Aşırı sıcaklıklar ekonomide üretim ve tüketim zincirinin birçok yerinde olumsuz etkilere neden oluyor. Acaba, aşırı sıcaklıkların neden olduğu olumsuz etkiler nedeniyle bir yükümlülüğünü yerine getirmeyenler hukuki sorumluluktan mücbir sebebe dayanarak kurtulabilirler mi?

Meteorologlar bu yaz termometrelerin rekor sıcaklık derecesi göstereceğini önceden söylemişlerdi. Geçmiş yıllarda kısa süreli sıcak hava dalgaları geliyordu. Ama şimdi bir Basra Körfezi’nden bir Afrika üzerinden en az üç-dört gün süren 40 santigrat derecenin üzerinde sıcak dava dalgaları gelmeye başladı. Havanın 30 santigrat derece artık “serin” gibi geliyor.

Öyle ki günlük dilde kullanımını unuttuğumuz eski terimleri kullanır olduk, eyyam-ı bahur sıcaklarını kim hatırlar ki!

Aşırı sıcak hava dalgaları sık sık ve fazla ara vermeden tekrar edince günlük hayatımızda kısıtlamalar gitmek zorunda kaldığımız gibi, ekonomik hayatta da bazı aksamalar ortaya çıktı. Başta Akdeniz ve Ege Bölgeleri olmak üzere turizm bölgelerinde aşırı bir enerji tüketimi meydana geldi. 2022 Ağustos ayında 1,9 milyon yatak kapasitesine sahip olan ülkemizde, ev ve işyerlerini de hesaba katarsak milyonlarca klima sürekli çalışmaya başladı. Enerji tüketimindeki artış o kadar yoğun ki, sık sık elektrik kesintileri yaşanmaya başladı. Sıcak havalarda elektrik her şeydir. Elektrik olmazsa hayat felce uğrar. Elbette turizm ve sanayi tesisleri, büyük konut siteleri elektrik kesintilerine karşı tedbir olarak jeneratörlerini işletmeye aldılar.

Ekonomiyi etkiliyor

Aşırı sıcaklar sadece elektrik kesintilerine değil, asfalt erimelerine, güneş altında kalan plastik aksamların özelliklerini yitirmelerine neden oldu. Aşırı sıcakların ekonomik büyümeye olumsuz etkisi olduğu, büyümeyi yavaşlattığı da ekonomistlerce yapılan araştırmalarda ortaya çıkan bir gerçek. Gerçi turizm bölgelerinde yaz ayları inşaat sezonu değil ama, turizm bölgesi olmayan yerlerde de inşaat işçilerinin mesai saatleri iyice kısaldı. Sıcakla temasın olduğu çalışma alanlarında verim düştü. Turizm sektörü de nispeten olumsuz etkilendi, aşırı sıcaklardan çekinen turistler, gelmez oldu! Ama klima ve dondurma, soğuk içecek satışları patladı! Çalışma yeri ve sahası güneşin doğrudan veya dolaylı etkisi altında bulunan işyerlerinde çalışanlar için aşırı sıcaklıklar iş akdinni feshi için haklı sebep dahi oluşturabilir.

Aşırı sıcaklıklar, sıcağa zaten dayanıklı olmayan tarım ürünlerinin yanında, neden olduğu kuraklık sebebiyle tarım ekonomisi üzerinde olumsuz etki yaratıyor. Aşırı sıcakta hasat yapılacak zaman kısalınca, tedarik sorununa bağlı fiyat artışları meydana geliyor. Dr. İnci Tekeli tarafından hazırlanmış Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) 2020 Yılı 7 sayılı Bülteni’nde, iklim değişikliğinin tarıma olan etkileri irdelenmiş. 

Velhasıl, aşırı sıcaklıklar ekonomide üretim ve tüketim zincirinin birçok yerinde olumsuz etkilere neden oluyor. Acaba, aşırı sıcaklıkların neden olduğu olumsuz etkiler nedeniyle bir yükümlülüğünü yerine getirmeyenler hukuki sorumluluktan mücbir sebebe dayanarak kurtulabilirler mi? Aşırı sıcaklıklar borçların ifa edilememesinde mücbir sebep olarak kabul edilebilir mi?

Önlem alınmış mı?

Yanıta şöyle başlayalım; aşırı sıcaklıklar bir kimsenin borcunu yerine getirmesini imkansızlaşırsa ve bundan da borçlu sorumlu tutulamıyorsa, mücbir sebep vardır. Yani hukuken mücbir sebep, borçlunun borcunu yerine getirmesinin borçlunun kusuru olmadan imkansızlaştığı bir hali anlatır. Borcun yerine getirilmesinin imkansızlaşmasına kendi kusuru ile sebep olmuşsa, mücbir sebep yoktur ve bundan da borçlu sorumlu olur. Kısa bir tespit yapmak gerekirse aşırı sıcaklıkların geleceği bilinmesine rağmen buna karşı herkesçe bilinen alınabilecek önlemleri alması gerekirken almayan kişi, aşırı sıcaklıklar nedeniyle borcunu yerine getirmezse, kusursuz olduğunu ileri süremez.

Mücbir sebebin en önemli unsuru, harici ve kaçınılmaz olmasıdır. Yani, borçludan kaynaklanmaması ve karşı konulamaz, önlenemez olağanüstü bir olay olmasıdır. Aşırı sıcaklıklar da öyle! Ama aşırı sıcaklık sebebiyle enerji kesintisinin yaşanacağını bilen bir üreticinin, tedbir olarak jeneratör temin etmesi gerekirdi!

Olaya göre yorum

O halde aşırı sıcaklıklar bir kimsenin herhangi bir sözleşmeden doğan borcunu yerine getirmesi imkansız hale getirmişse, borcu sona erer ve bundan sorumlu tutulmaz, öyle diyor Türk Borçlar Kanunu md 136; Çiftçi Süleyman Bey 10 ton domates satış sözleşmesi yapmış ama aşırı sıcaklıklar domatesleri kurumasına neden olmuş. Çiftçi Süleyman Bey’in sözleşmedeki 10 ton domates teslimi borcunu ifa edememesinin sebebi olan aşırı sıcaklıklar mücbir sebep niteliğinde kabul edilir. Süleyman Bey artık aldığı satış bedelini veya avansı iade etmekle yükümlü hale gelir.

Hemen aklımıza aşırı sıcaklıklar nedeniyle alıcı sözleşmeden dönüp dönemeyeceği sorusu gelebilir. Farklı bir ifade ile aşırı sıcaklıklar sipariş iptali için mücbir sebep olabilir mi?

Yanıt her somut olaya göre değişecektir. Örneğin, Çiftçi Süleyman bey, 10 ton domatesin Berlin’de teslimi için bir uluslararası nakliyat firması ile anlaşmışsa, ortada mücbir sebep aşırı sıcaklıklardan dolayı teslim edilecek domates kalmadığından, domates taşıma sözleşmesine uyması da imkansız hale gelmiş demektir. “Siparişi iptal” edebilir!

Önemli olan husus aşırı sıcaklıklar nedeni ile ortaya çıkan hukuki veya fiili durumun, borçlunun borcunu yerine getirmesine engel olup olmadığıdır. Eğer siparişin iptalinin sebebi objektif olarak (mücbir sebep) ya da sübjektif olarak (olağanüstü hal) aşırı sıcaklıklar ise, siparişin iptalinden hukuken sorumluluk doğmaz. Somut olayın özelliğine göre yorum yapmak gerekir.

Yinelemek gerekirse, aşırı sıcaklıklar somut olaya göre mücbir sebep niteliğinde olabilirse de öngörülebilmesine ve tedbir alma olanağı bulunmasına rağmen, tedbir almayan borçlu aşırı sıcaklıkları borcu ifasını imkansız hale gelmesinin mücbir sebebi olarak gösteremez, çünkü tedbir almayarak kusurlu davranmıştır.

AŞIRI SICAKLIKLAR BAZI BORÇLULAR İÇİN OLAĞANÜSTÜ HAL OLABİLİR

Mücbir sebep olağanüstü bir haldir. Ama her olağanüstü hal, mücbir sebep değildir. Mücbir sebep herkes için borcun ifasını imkansız hale getirir, olağanüstü hal ise sadece borçlunun durumunda imkansızlık oluşturur.

Dolayısıyla aşırı sıcaklıklar herkes için geçerli iken, kimin borcunu yerine getirmesini imkansız hale getiriyorsa, o kişi için olağanüstü hal niteliği taşır ve borcu TBK md 136 kapsamında son erdirir. Aşırı sıcaklıkların mücbir sebep olması ile olağanüstü hal olması arasında hukuken farklılık yoktur, borç sona erer.

Anlaşıldığı üzere, 2936 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu ile düzenlenmiş olan “olağanüstü hal” ilanı ile Türk Borçlar Kanunu md 136’da bahsedilen “olağanüstü hal” farklıdır. Gerçi, Olağanüstü Hal Kanunu da, doğal afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım durumlarında Cumhurbaşkanı kararı ve TBMM onayıyla olağanüstü hal ilan edilebiliyor. Benim bahsettiğim, bir kimsenin aşırı sıcaklıklar nedeniyle borcunun sona ermesinde, aşırı sıcaklıkların olağanüstü hal olup olmadığına TBMM değil mahkeme karar verebiliyor.