ABD’de, son zamanlarda da Avrupa’da her Allah’ın günü önemli bir mali kurum devriliyor. Eğer ABD’deki finansal kriz derinleşirse, reel sektörde de çöküşler başlayabilir. Bu durumda da talep azalır. Belki de dolar rezerv bir para birimi olmaktan çıkar. Evet, tezlerden biri bu. İlk bakışta da akla mantıklı geliyor.
Önce krizin daha da olumsuz bir yörüngeye gitmesini değerlendirelim. Kriz varlıklara dayalı senetlerden (asset-backed security) kaynaklandı. Bunlara özellikle yapılandırılmış yatırım aracı (structured investment vehicle) deniyor. Yani bir tür türev. Krizin failleri ya mefulleri aracı broker’lar, hedge-fonlar, private-equity grupları, para piyasası fonları ve banka dışı mortgage kredisi kuruluşları.
Kriz derinleşirse...
Bunların aldığı yanlış risk, kısa vadeli borçlanma ve uzun vadeli borç verme... Ve bunu da katlamalı (leveraged) yapma. Yani hem yanlış bir iş yapılmış, hem de fazla yapılmış. Yapanlar da genellikle gölge banka dediğimiz geleneksel mevduat yetkisi olmayan bankalar. Bu bankaların bir başka özelliği de denetimlerinin sınırlı olması. Mevduat sigortasından yararlanamıyorlar. Sıkıştılar mı da FED’in reeskont kredisi penceresinden yararlanamıyorlar (en son borç veren olma).
Varlık piyasasında balon hem faizlerin artması, hem de belirsizliklerin artması nedeniyle patladı. İlk aşamada yapılandırılmış yatırım araçları sistemi çöktü. Böyle olunca da ödeme sıkıntısı (insolvency) oluştu. Örneğin, Bear Stearns bunun yol açtığı illikidite sorunundan battı. Daha sonra kaldıraçlı risk taşıyan diğer kurumlar, örneğin Freddie Mac ve Fannie Mae, batmaya başladı. AIG’ye yardım yapıldı ve devlet güdümüne girdi. 300 ipotek şirketi battı.
Şimdi gelinen son noktada özellikle WaMu’nun batması ve Wachovia’ın da can çekişmesinden sonra risk ticari bankalara da sıçrayabilir. Gerçi panik artmasın diye mevduat sigortasının kapsamı fonları da içine alacak biçimde genişletildi. Fakat asıl nihai kaygı kaldıraçlı haldeki hedge fonlara yayılmasında. Kısacası, bugün ABD’de yaşanan kriz (mevduat bankaları dışında kalan) gölge bankaları ilgilendiriyor.
Sonuçlar ne olur?
Krizin sonuçları itibariyle durgunluk olabilir. Böylece ABD’de ithalat daha da düşer ve küresel durgunluk olabilir. Yüksek petrol fiyatları son bulabilir. Avrupa’daki yüksek ev fiyatları da düşebilir. Nihayet finansal bulaşma (contagion) olur ve dolar hızla değer kaybeder ve euro’nun saltanatı başlar. Hepsi olası.
Üstelik ulusal parası rezerv para olan, hatta temel rezerv para olan bir ülke sürekli dış açık verirse o ülkenin para birimine talep olur mu? Çünkü başka ülkelerden sürekli borç almak durumunda. Eğer ülkesine olan güven kalmazsa nasıl olacak da parasına yatırım olacak? İşte ABD ile doların durumu böyle.
Elbette dolar rezerv olarak daha tutulabilir çünkü ABD hâlâ dünyanın en büyük ekonomisi. 14.4 trilyon dolarla milli geliri dünyanın yüzde 25’ini oluşturuyor. Fransa, İtalya, İngiltere, Almanya ve Japonya’nın milli gelirlerinin toplamı bile 12 trilyon dolar ediyor. Bu nedenle, ABD parasının uluslararası güveni bir krizle yitireceğini düşünmek yanıltıcı olur.