Sosyal yardımlar Türkiye’de yaşayan birçok vatandaş için ayakta kalabilmenin önünü açan ciddi bir gelir kalemi olarak görünüyor. Bununla birlikte bosyal korumanın odak noktası sosyal güvenlik sistemidir. Sigortalı olarak çalışan ve prim ödeyen kişiler belirli risklere karşılık ödemiş olduğu primlerle finanse edilen sosyal güvenlik sisteminden yardımlar alırlar. Ancak bir ülkenin bütün vatandaşlarına sosyal güvenlik sistemi üzerinden sosyal koruma sağlaması ne yazık ki mümkün değildir. Çalışamayan veya çalışamayacak durumda olanlar, ekonomik durumu yetersiz olanlar ve hayatlarını sürdürebilecek bir gelire sahip olamayan kişilere sosyal yardımlar verilmektedir. Bu kişiler devlet bütçesinden finanse edilen sosyal yardımlarla sosyal koruma altına alınırlar.
Şeffaf kriter şart
Sosyal yardımın kimlere ve ne kadar verilmesi gerektiği çok hassas bir meseledir. Sosyal yardımlardan yararlanma kriterleri şeffaf olarak belirlenmelidir. Diğer yandan, sosyal yardımlar, kişilerin yoksulluk riski ile karşılaşmasını engelleyecek fakat çalışmalarına engel olmayacak miktarda olmalıdır. Aksi taktirde, kişilerin sosyal yardımlara bağımlı olmaları riski söz konusudur. Bununla birlikte, sosyal yardımların tek bir merkezden verilmesi de pek çok farklı kurumdan sosyal yardım alarak sistemin suiistimal edilmesinin engellenmesi açısından önemlidir.
3 milyon hane alıyor
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İdari Faaliyet Raporu’na göre; 2015 yılında sosyal yardımlar için toplam 25.8 milyar TL harcanmış. Bu rakam, gayri safi yurt içi hâsılanın yüzde 1,33’üne denk geliyor. 2015 yılında sosyal yardımlar bir önceki yıla göre 5.5 milyar TL, sosyal yardımlardan faydalanan hane sayısı ise 12 bin artmış durumda.
Yoksul sayısı azalıyor
Sosyal yardımların esas amacı kişilerin yoksulluk riski ile karşılaşılmasının engellenmesidir. Bu açıdan, 2013 yılında kişi başı günlük harcaması 2,15 doların altında olan kişilerin oranı yüzde 0,06 iken, 2014 yılında bu oran yüzde 0,03’e gerilemiş. Diğer yandan, kişi başı günlük harcaması 4,30 doların altında olan kişilerin oranı 2013 yılında yüzde 2,06 iken, 2014 yılında yüzde 1,62’ye düşmüş.
Yeni yardımlar geldi
Sosyal yardımların bir bölümü düzenli, bir bölümü geçici sosyal yardımlardır. Sağlık ve doğum yardımı süreli sosyal yardımlar içerisinde. Şartlı eğitim ve şartlı sağlık yardımı ise sürekli nitelikteki sosyal yardımlar. 2015 yılında hayata geçen doğum yardımı kapsamında 658 bin 663 kişiye toplam 241 milyon ödeme yapılmış. 101 bin 517 haneye ise muhtaç asker ailelerine yapılan sosyal yardımlar kapsamında 164 milyon TL sosyal yardım yapılmış.
3.5 milyon kişinin primini devlet ödedi
Sosyal yardımlar içerisinde önemli bir kalem de devletin muhtaç durumdaki kişiler adına ödediği genel sağlık sigortası primleri. Sigortalı olarak çalışmayan ve bir sigortalının bakmakla yükümlü olduğu kişi statüsünde olmayan kişilerin gelir testi yaptırması gerekiyor. Diğer yandan, gelir testi sonucu yaşadığı hane içerisindeki kişi başına düşen gelir asgari ücretin üçte birinden düşük olanların primleri devlet tarafından ödeniyor.
Bu kapsamda, 2015 yılında gelir testine giren 6 milyon 46 bin 967 kişiden 3 milyon 554 bin 742’sinin geliri asgari ücretin üçte birinden düşük olduğu için primleri devlet tarafından ödenmiş. Gelir testine girmeyen ve primi devlet tarafından ödenmesi gereken kişilerle birlikte toplam 8 milyon 983 bin 853 kişinin primlerini devlet ödemiş. Bu kişiler için ödenen prim miktarı 6.4 milyar TL. Yani, sosyal yardımların yaklaşık dörtte biri devlet tarafından ödenen primlerden oluşuyor.
Türkiye’de sosyal yardımlar fazla mı?
OECD verileri itibarıyla sosyal harcamaların gayri safi yurt içi hasılaya oranına bakıldığında Türkiye’nin sosyal harcamalar konusunda OECD ortalamasının gerisinde olduğu görülüyor. OECD ülkelerinde ortalama gayri safi yurt içi hasılanın yüzde 21,6’sı oranında sosyal harcama yapıldığı görülüyor. Bu oran Türkiye için yüzde 12,5. Fransa’da yüzde 32,8’lik, Almanya’da yüzde 26’lık bir oran söz konusu. Diğer yandan, sosyal harcamaların miktarının yanında biçimi de önemli. Türkiye’de sosyal harcamaların önemli bir bölümü sosyal yardımlardan oluşuyor. Sosyal yardımların yanına sosyal hizmetlerin de eklenmesi ile toplumsal refah artışının sağlanması mümkün olabilecektir.
İstihdam bağı önemli
Sosyal yardım alanların istihdama yönlendirilmeleri çok önemli. Sosyal yardımların öncelikli amacı yoksulluğun azaltılmasıdır. Bu amacın yerine getirilmesi sonrası sosyal yardım istihdam bağlantısının kurulması hedeflenir. Ancak bu sayede sosyal yardımların tam anlamıyla amacına ulaşması söz konusu olabilir. Sosyal yardımların sosyal korumanın esas unsuru değil, yalnızca sosyal güvenlik sistemine dahil olamayacak durumdaki kişilerin güvence altına alınması için kullanılan bir mekanizmaya dönüştürülmesi gerekir. Bu açıdan, sosyal yardım alan kişilerin iş aramalarının desteklenmesi ve işe yönlendirilmeleri kapsamında bazı faaliyetler yürütülüyor.
Sosyal yardım alan kişinin iş görüşmesine gitmesi ve işe başvuru, kabul aşamasında gereken sağlık raporu, fotoğraf gibi giderleri için bir yıl içinde azami 3 kere olmak üzere 40 TL ile 100 TL arası yardım ödeniyor.
Bunun yanında, kişinin işe yerleşmesi durumunda, aynı yıl içinde bir defaya mahsus olmak üzere, 16 yaşından büyükler için belirlenen aylık asgari ücretin brüt tutarının 1/3’ü kadar nakdi yardım veriliyor. Kişinin işine düzenli olarak devam etmesi durumunda kömür, eğitim ve gıda yardımı talebi öncelikli olarak değerlendiriliyor.
Eğitim ve sağlık...
Şartlı eğitim ve sağlık yardımlarından mevcutta faydalanmakta olan kişilerin ya da bu kişilerin hanesinde bulunan herhangi birinin sigortalı çalışması durumunda 1 yıl boyunca şartlı eğitim ve sağlık yardımları kesilmiyor. Ayrıca, istihdam bağlantısı ile ilgili faaliyetlere katılmayan kişilere de bazı yaptırımlar uygulanıyor. Sosyal yardım alan hanede yaşamakta olan ve istihdama yönlendirme konusunda hedef kitle içerisindeki bir kişinin, istihdama veya istihdam kazandırıcı faaliyetlere haklı bir neden olmadan katılım sağlamaması durumunda, müeyyide olarak ilgili haneye yapılan düzenli merkezi yardımlar dışında herhangi bir nakdi yardım yapılmıyor.
Bu çerçevede, sosyal yardım istihdam bağlantısının kurulması için bazı adımların atılmış olduğu söylenebilir. Ancak ne yazık ki, bu konudaki çalışmaların yetersizliği nedeniyle 2015 yılında yalnızca 1.584 kişinin işe başlama ve işe yönlendirme yardımı aldığını görüyoruz. Bu rakamlar, istihdama yönlendirme konusundaki adımların istenilen düzeyde olmadığını gösteriyor.
