Fazla çalışma, Türkiye işgücü piyasasında sıkça başvurulan bir durum. OECD verilerine göre; OECD ülkeleri içinde haftalık olarak 50 saat ve üzerinde, yani çok uzun saatler çalışanların oranının en yüksek olduğu ülke Türkiye.
OECD verilerine göre, 2016 yılı itibarıyla Türkiye’de haftalık 50 saat ve üzerinde çalışanların oranı yaklaşık yüzde 39. Söz konusu gösterge itibarıyla OECD ortalaması ise yüzde 13.
Fazla mesailer gerek iş hukuku, gerekse sosyal güvenlik mevzuatı açısından son derece önemli bir konu. Bu açıdan, 25 Ağustos 2017 tarihinde yayınlanan Resmi Gazete’de fazla çalışmalar ile ilgili önemli bir değişikliğe gidildi.
İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde yapılan değişiklik ile işyerinde fazla mesai yaptırmak isteyen işverenin çalışanlarından artık her yıl onay alması gerekmiyor. Yeni düzenleme ile iş sözleşmesinin yapıldığı sırada veya fazla çalışma ihtiyacının ortaya çıktığı anda alınan onayla işçilere fazla çalışma yaptırılması sağlanmış oldu.
2 sınırlama var
İş Kanunumuz gereğince, ülkemizde haftalık çalışma süresi 45 saattir. Bunun üzerindeki çalışmalar da fazla çalışma ya da fazla mesai olarak değerlendirilir. Ancak burada bazı istisnalar da söz konusu. Örneğin, denkleştirme süresi uygulanan bir işyerinde denkleştirme süresi boyunca bazı haftalarda 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai sayılmaz.
Fazla çalışma açısından, iki temel sınırlama söz konusu. Birincisi, günlük çalışma süresinin 11 saati geçmemesi. İkinci olarak da yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yapılamayacak olması.
Ancak OECD verilerinden de görüldüğü üzere, işgücü piyasasında fazla mesai uygulamasının yaygın olması nedeniyle yargı kararlarıyla gelinen nokta, işçiye yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırılmış ise bu sürelerin ücretinin ödenmesi şeklinde. Diğer taraftan, söz konusu durumda, işçi yıllık 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırıldığı iddiasıyla iş sözleşmesini feshetme hakkına da sahip.
Her yıl alınmayacak
İş mevzuatında, işverenin çalışanlarına fazla çalışma yaptırabilmesi için onay alması şartı düzenlenmiştir. Halihazırdaki uygulamada, bu onayın her yıl için alınması ve işçinin özlük dosyasında saklanması gerekmekteydi. Yönetmelikteki değişiklik ile fazla çalışma onayı artık, fazla çalışma ihtiyacı olan işveren tarafından iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınacak ve yine işçinin özlük dosyasında saklanacak.
Dolayısıyla, fazla çalışma onayının çalışanlardan her yıl alınması uygulaması kaldırıldı. Böylece, işverenler açısından iş yükü yaratan ve pek çok işveren tarafından da ihmal edilen bir uygulama yeniden düzenlenmiş oldu. İşverenler, böylece iş ilişkisinin başlangıcında iş sözleşmesini yaparken sözleşmeye koydukları “fazla çalışma onayı” ile yasal yükümlülüklerini yerine getirmiş olacaklar.
Fazla mesai parası yerine serbest zaman
Diğer taraftan, işçinin fazla çalışmak istememesi durumunda fazla çalışma için vermiş olduğu onayı geri çekmesi gerekiyor. Yönetmelikteki düzenleme gereğince, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilecek.
Fazla mesai yapan işçinin yaptığı mesainin ücretini almak yerine serbest zaman kullanma hakkı da söz konusu. Bu bağlamda, her bir saat fazla çalışma için işçinin 1 saat 30 dakika serbest zaman kullanma hakkı bulunuyor.
25 Ağustos tarihli Resmi Gazetede iki yönetmelik değişikliği daha yayınlandı. Ancak aslında bu değişiklikler, daha önce İş Kanunu’nda yapılan değişikliklerin ilgili yönetmeliklere yansıması anlamını taşıyor. Bu anlamda, ilk olarak Alt İşverenlik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ile 2008 yılında İş Kanunu’nun 3. maddesinin 2. fıkrasında yapılan değişiklik, yönetmelikteki yerini aldı.
İkinci olarak da İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ile 2014 yılında İş Kanunu’nun 63.maddesinin 1.fıkrasında ve 2016 yılında da 63.maddesinin 2.fıkrasında yapılan değişiklikler yönetmeliğe yansıtılmış oldu.
Söz konusu düzenlemeleri hatırlatmakta fayda var. Bu anlamda, yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saat olarak düzenlendi. Ayrıca, turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamayacağı ve denkleştirme süresinin toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabileceği hükümleri getirildi.
