Diyalektiğin babası Heraklitos “Tabiatta zıtlıklar değil farklılıklar vardır” demiştir.
İnsanoğlunun gördüğü ve işittiği tüm nesnelerin üzerine çıkardığı düşüncelere fikir adı verilir. Elbette Eski Yunan’da “felsefe” adını alan fikir aslında felsefenin tam olarak karşılığı değildir. Fikir felsefeyi kapsar; felsefe ise fikrin sadece bir bölümünü içine alır.
Bilim sanat ve felsefenin MÖ. 6. YY ile MÖ. 3. YY’lardaki merkezi olan Anadolu’nun İonya bölgesinde başta Tales, Anaksimenes, Anaksimandros, Heraklitos ve Ksenophanes olmak üzere birçok düşünce insanı, tabiat filozofu yetişmiştir. Ege’nin (Arşipel) öte yakasındaki çorak kara parçası olan Hellas (Yunanistan) tabiatının verimsizliği gibi düşünce dünyasında da aynı kısırlığı yaşamıştır. Oysa ki, Helenistik dönem öncesi Batı Anadolu kıyılarımızda kurulmuş şehir devletlerinin birçoğu bakışlarını uzun zamandan beri kozmos yerine tabiata çevirmiş ve akabinde de doğaya yönelik bilimsel sorular sorarak bilim ve felsefeye devamlılık sağlamışlardır.
Mitolojinin hayal ürünü sözlerinin toplamı olan mitos ile Hellaslılar haşır neşir olarak karanlık çağ içerisinde bocalarlarken İonyalı düşünür hemşehrilerimiz mitolojinin gerçeğe dayalı sözler bütünü olan logos ile insanoğlunun uygarlık serüvenine ivme kazandırmışlardır.
Miletoslu Tales “Her şeyin aslı su” demiştir. Ve böylece hem mitolojinin mitosundan ayrışmış hem de gözlem ve deneyimler üzerinden doğaya bakışları çevirmiştir. Elbette bu yaptığı felsefeden öte bilimsel bir çalışmadır. Çünkü felsefe gözlem ve deneye dayanmaz.
Tales’in çağdaşı ve hemşerisi olan Anaksimandros ise doğayı mitolojik düşüncelere sapmadan akılcı ve objektif bir yol ile araştırmış ve neticesinde de bir fikir oratya koymuştur. Ona göre “Her şey mutlaka aslına dönecektir”. Astronominin kurucusu olarak da bilinen Anaksimandros için kainatın temel özdeği sonsuzluk kavramıdır. Tales için her şeyin kaynağı su; Anaksimandros için ise sonsuzluktur. Öğrenmenin hatırlamaktan ibaret olduğunu söyleyen Anaksimandros salt hakikate oldukça yaklaşmış, insanın sonsuzluktan gelip yeniden sonsuzluğa döneceğini söyleyerek ilahi zincirin bir halkası olduğunu göstermiştir.
Sokrates’in anladıkları
Yine Miletos şehrinin bir başka düşünürü olan Anaksimenes’in ilahi kavramı ise ruhtur. Aslında ruhtan daha çok nefes diyebiliriz. Varlığın kendisinden kaynaklandığı şey nefestir. “Psykhe” olarak dile getirdiği nefes insanda teneffüs ile varlığını gösterir. İlahi nefes insanda teneffüs, doğada ise havadır. Helen mitolojisinde önemli bir yere sahip olan Eros ile Psykhe’nin aşkları mutlaka Anaksimenes’in nefes kavramı üzerinden çözümlenmelidir.
Miletos şehrinden ayrılıp Efes’e yöneldiğimizde orada bize Heraklitos tüm derinliği ile bilim ve felsefe adına merhaba diyecektir. “Özgürlük benim karakterimdir” diyen Heraktilos antik çağın karanlık adamı olarak bilinir. Elbette onu anlayanlar için aydınlık feneridir. Onu anlayamayanlar için de karanlık adam olmuştur. Sokrates’e Heraklitos için düşünceleri sorulduğunda: “Ondan anladıklarım çok güzel. Ancak zannediyorum ki, anlayamadıklarım daha da güzel” demiştir.
Tarihin babası Anadolulu Heradot, coğrafyanın babası Anadolulu Strabos ise diyalektiğin babası da Heraklitos’tur. Tabiatta zıtlıklar değil farklılıklar vardır demiştir. İyi ve kötü aslında yoktur, iyi ve kötünün ötesinde olmak vardır. Hiç kimsenin öğrencisi olmadan kendi kendisini eğitmiştir. “Aynı nehirde iki defa yıkanılmaz” diyerek sonsuz sürekliliği vurgulamıştır. Eş deyişle alemde kalıcı olan hiçbir şey yoktur demek ister. Evrendeki değişimi, salt logos olan ilahi bir güç yönetmektedir.
Eğitimsiz yığınlar ile zaman öldürmek yerine çocuklar ile oyun oynamayı yeğlemiş olan Heraklitos’a yurdu olan Anadolu’dan bir defa daha binlerce “merhaba”...
