Hıdrellezi beklerken

Hızır, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde her an yanı başımıza farklı kılıklarda gelebilir. Özellikle de başı darda olanların. Orta Asya, Anadolu, Trakya ve Balkan halk kültüründe Hıdrellez, birçok ritüellerle kutlanır.

"Hızır ile İlyas”ın, halk ağzında birlikte söylenişiyle ortaya çıkar Hıdrellez gününün adı. Hızır ile İlyas’ın her yıl 6 Mayıs’ta buluştuklarına inanılır, bugünü karşılamak için hazırlıklara girişilir. Evler temizlenir; kilerin kapısı, kapların, hatta para keselerinin ağzı açık bırakılır ki, Hızır bereket saçsın. Biri karada diğeri denizdedir. Hangisi pek belli değildir; lakin karadaki denizden şifa, sağlık, cömertlik saçan İlyas, denizdeki karadan halkın ihtiyacı olduğu zaman yanlarına varan ise Hızır Aleyhisselam olur. İlyas zamanla unutulmuş iş Hızır’ın başına kalmış gibidir. Abıhayat suyunu içerek ölümsüzlüğü elde eden Hızır, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde her an yanı başımıza farklı kılıklarda gelebilir. Özellikle de başı darda olanların. Kimin bahtı kapalıysa Hızır açar, kimin neye ihtiyacı varsa Hızır yetişir. Görüldüğü gibi ölümsüzlük atfedilmesi başta olmak üzere Yaradan’dan ziyade bir dinî profilden dilekte bulunmak, yardım istemek İslam inanç dairesinin dışında yaklaşımlardır. Bu ve bunun benzeri birçok yüklenmiş anlamlar, Hıdrellez’in inançsal kökeninin çok tanrılı dinlerden geldiğine işaret eder.

Orta Asya, Anadolu, Trakya ve Balkan halk kültüründe Hıdrellez, birçok ritüellerle kutlanır. İslam inanç dairesinde Hıdrellez kültünün ve takviminin bir yeri bulunmasa da sosyokültürel yapı kapsamında halk, 6 Mayıs gününe inanca dayalı pek çok anlam yükler. Zamanla Nevruz ve 21 Aralık günleri kadar kabul görür. 16’ncı yüzyıl Osmanlı döneminin etkili şeyhülislamı Ebussuud Efendi, 6 Mayıs Hıdrellez gününe olası bir dinî anlam yüklemenin sakıncalı olduğunu fetva eder, ancak halkın bugün dolayısıyla eğlenmesine mani bir durumun bulunmadığını da fetvasına ekler.

Tammuz, Adonis, Aya Yorgi

Türkler, 6 Mayıs kültü ile ilkin Orta Asya’da akabinde ise Anadolu’da tanışır. Sümer dininde ilkbahar tanrısı “Tammuz”dur ve ilkbaharda tabiatın canlanmasıyla ilintilidir. Bu ölümsüz tanrı, ilkbahar ve yaz mevsiminde doğaya yeşillik yayar, su saçar. Doğa ve su iç içedir Tammuz’da. Anadolu’da ise Tammuz’u “Adonis” adıyla biliyoruz. Sümer kökenli bu kült, Anadolu’ya geldiğinde Adonis adı altında ilkbahar tanrısı olma özelliğini devam ettirir. Keza Adonis’in her yıl yeniden ilkbaharda doğması üzerine tabiatın ilk açan çiçeklerinden yapılan macun, bu külte inananlar tarafından yenirdi ki, ilkbaharın bereketi, tanrının ölümsüzlüğü kendilerine geçsin. Keza insanoğlu her zaman ölümsüzlüğü arar ve bulamadığı, bulamayacağı için de ölümsüzlüğü inanç eksenli ritüellerle denemekten asla vazgeçmez.

Anadolu’da Romalıların etkisiyle M.S. 4’üncü yüzyılda, Hristiyan dini benimsenmeye başlayınca Tammuz’un Adonis’e dönüşme süreci, bu kez yeni dinin etkisiyle Adonis’in Aya Yorgi’ye dönüşmesi biçiminde devam eder. Tammuz, Adonis ve Aya Yorgi’ye ithaf edilen günün 6 Mayıs’a denk gelmesi tesadüf değil, birbirlerinin izlekleridir. Türk kültür dairesinde Hıdrellez günü olarak kutlanan 6 Mayıs’ın kökeni Tammuz’dan başlar ve Aya Yorgi ile birlikte Anadolu’ya renk katar.

Hızır makamları vardır

6 Mayıs’tan 8 Kasım’a kadar geçen zaman yaz mevsimidir, 8 Kasım-6 Mayıs dönemi ise kış mevsimi olarak ifade edilir, dünde kalan hemşehrilerimiz tarafından. 6 Mayıs, “yaz kış mevsimsel takvime” göre, ilkbahar ve yaz mevsimlerinin başlangıcıdır. Orta Asya’da 23 Nisan olarak gösterilir bu yaz-kış ayrımı. Bu nedenle İran ve Orta Asya’da nisan ayının ilk yağmuruna kutsallık atfedilir. Nisanın ilk yağmuru özel bir kapta toplanır ve içilir, bu suyla yıkanılır. “Nisan tası” denilen bu kaplardan biri de Hz. Mevlânâ dergâhına hediye edilmiştir.

Hıdrellez günü halk “hıdırlık” adını verdikleri mesire yerlerde toplanır. Eğlenceler düzenlenir, baht açma merasimleri yapılır; Trakya’da ateş yakılır, sabah güneş doğar doğmaz nehre, suya girilir. Ateş, su ve doğa iç içe geçer. Eş deyişle Tammuz, Adonis ve Hızır profillerinin iç içe geçmesi gibi. Martavallar niyet edinilir ve usta bir okuyucu tarafından martavallar okunur 6 Mayıs’ta. Halk ozanları aşk dolusu badelerini Hızır’ın elinden almak için niyet edip bekler dururlar, ilham adlı doğaçlama bilgiyi. Bu kült o denli etkilidir ki Bursa Ulu Cami ile Ayasofya’da Hızır makamları vardır. Bize göre Hızır’ı beklemeye gerek yok! Çünkü adı Kur’an’da geçmez. Hızır olmaya gayret etmek gerek. İyilik, yardım bekleyeceğimize birbirimize iyilik ve yardım ettiğimizde oluruz birbirimize Hızır.