Lastiği janta oturturken kendini yaktı! Ateşe verip şişirmenin sırrı 200 yıl önceki keşif
07.01.2025 - 06:45 | Son Güncellenme:
Arabaların lastikleri yenilendiğinde, janta sağlıklı şekilde oturup hava kaçırmaması için çeşitli tekniklerle lastik yerine yerleştiriliyor. 200 yıl önce yapılan bir keşifle tescillenen ‘gazların genleşmesi’ de burada devreye giriyor. Jant ve lastik arasına sıkılan yanıcı sıvı ateşle buluşunca önce patlama sonra da mükemmel bir oturma yaşanıyor olsa da güvenlik açısından ciddi riskleri olan bu uygulamanın, bir ustanın yüzünü yaktığı gerçeği unutuluyor!
Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr - Gaz halindeki bir madde sıvı ya da katı haldekinden çok daha fazla genleşebilir. Yani hacmi büyüyebilir, esneyebilir, genişleyebilir. Bunun nedeni, hava veya gaz parçacıklarının katılar veya sıvılar gibi kohezyon çekiminin (aynı cins moleküllerin arasındaki çekim kuvveti) etkisi altında olmaktan uzak, birbirlerine karşı güçlü bir itmeyle harekete geçirilmesidir. Isının eklenmesi bu itici eğilimi güçlü bir şekilde artırır ve büyük bir genleşmeye neden olur. 1801'de, gazların genişlemesi yasası Parisli M. Gay-Lussac ve İngiltereli Dr. Dalton tarafından birbirlerinden bağımsız olarak keşfedilmişti. Bu bilim insanları tarafından, tüm gazların aynı derecede ısı uygulanarak aynı hacim artışını deneyimlediği ve genleşme oranının tüm sıcaklıklarda aynı kaldığı keşfedildi. Kim bilebilirdi ki henüz icat edilmemiş araba lastiklerini, yerine mükemmel şekilde oturtmak için 200 yıllık keşfin anahtar olacağını? Suda, karda, toprakta ve çamurda dönmek için tasarlanan lastikler, ateşle de iyi anlaşıyor olabilir!
PATLAYIP YANINCA YERİNE OTURUYOR
Bir hava kompresörü ve lastik pompası kullanarak olması gerektiği kadar şişirilen araba lastikleri bazen janta tam anlamıyla oturmayabilir. Bu durumdan kurtulmak içinse fizik ve kimyanın iş birliğinden yararlanılıyor. Yani aslında ateşin ortasında kalmak için tasarlanmamış lastikler alevlerle tanışıyor. Bu tanışma, lastikte minik bir bomba etkisi yaratır ve janta oturmamış olan tüpsüz lastik, 200 yıllık bir keşiften yararlanarak mükemmel şekilde valfe yerleşir. Gazların genleşmesinden yararlanılarak yapılan bu işlemde lastik ve jant arasına yanıcı ve uçucu bir sıvı püskürtülüyor. Bu çoğu zaman kapıların ses çıkaran menteşelerinden kurtulmak için kullanılan WD40 olsa da başka sıvılar da kullanılıyor. Marş sıvısı, parça temizleyici, çakmak yakıtı gibi ürünler bu işlem için olmazsa olmazlar arasında. Ancak başrol elbette ateşin!
Uygulamadaki amaç, lastiği janta yapıştırmak. Moleküllerin bir araya gelip genişleyen gazları oluşturdukları söz konusu olduğunda kimya ile fizik bilimi bir araya geliyor. Genleşme hacim oranı yaklaşık 10’da 1 olan genleşme-hacim oranından yararlanılarak yapılan bu işlem için bir miktar yanıcı sıvı jant ve lastik arasına sıkılır ve karışım tutuşturulur. Çakmak sıvısı veya benzinin hacmi lastiğin etrafındaki havayla karışmasına izin verilir. Buharın tutuşması daha sonra aniden genişler ve bu lastiğin yanlarına baskı yaparak contanın ve boncuğun yerinde kalmasını sağlar. Yeterli bir patlama sağlamak için lastiğin yan duvarında yazılı ölçüleri dikkate alarak, sıvının hacminin yalnızca onda biri kullanılmalı. Sıcak gazlar genleşir ve patlama da tam olarak sıcak gazların genleşmesidir.
YAKMAKTAN BAŞKA ÇARE YOK MU? CEVAP BASINÇLI POMPADA
Tüm yanıcı sıvı ve ateşli malzemeleri bir kenara bıraktığında ustaların bir yöntemi daha var. Basınçlı hava pompası, biraz kol gücüyle doğru noktaya uygulandığında lastiği janta oturtabilir. Özellikle ateş ve lastiğin pek de iyi anlaşmadığı düşünüldüğünde, lastiği ateşe maruz bırakmak istemeyenler için doğru seçim olabiliyor. Ateşle ve patlamayla görsel şölen sunan şişirme işlemi aslında hem lastik hem de işlemi uygulayan kişiler için güvenli değil. Olası bir kaza, yanıcı sıvının başka noktalara dağılması, kazalara sebep olabilir. Ciddi yangın ve patlama riskleri olan bu yöntemdense modern yöntemlerle lastik şişirme her zaman daha verimli ve güvenli. Üstelik geçmişte yüzünü ve sakallarını ateşle lastik şişirirken yakan biri olduğu öğrenildiğinde bunun gerçekten de cesur bir karar olduğu görülüyor.
'SAKALLARI, BIYIKLARI VE SAÇLARI YANDI'
West Georgia Üniversitesi'nden İşletme Yönetimi Lisansı alan Hugh M. Spears, çalıştığı yerde aynı yöntemle defalarca lastik şişiren bir ustanın başına gelenleri anlattığında, ateş ve yanıcı sıvı kullanmanın pek de mantıklı olmadığı gözler önüne seriliyor. Spears, ateşle lastik şişirme yöntemini deneyen çalışma arkadaşının başına gelenleri bir forumda şöyle anlatmıştı:
"Çalıştığım bir işletmede bir lastik dükkânımız vardı. Zaman zaman beton kamyonlarımız için 'tubeless duplex lastikler' takıyorduk. Bunlarla başa çıkmak çok zordu. Bu yüzden eski lastikçimiz her zaman ‘marş sıvısı’ kullanarak lastikte yangın/patlama yaratırdı ve patlayıp lastiği janta takıp yapıştırırdı. Bu bir keresinde yüzündeki kılları yaktı ve patronumuz bunu yapmaya devam edilecek iyi bir şey olarak görmedi. Bu yüzden ‘hava patlatıcı’ olarak bilinen bir cihazı inceledim. Sıvı yangınla aynı montaj tekniğini oluşturmak için basınçlı hava kullanıyordu. Ancak gerçekten çok güvenliydi ve genellikle montajı yapmak için yalnızca bir deneme yetiyordu. Bu yüzden güvenli olanı yaptık ve janta takılması zor olan lastikleri takmak için yalnızca onu kullandık. O an arkadaşımızın yaşadığı patlamayı, o vızıltı sesini ve montajların yerden kalkmasını unutamıyorum."
