Domatesi Amasya'dan geliyor

Muş Ovası, öyle böyle değil 90 kilometre uzunluğunda bir ova! Bereketi Karasu'dan, Murat Suyu'ndan... Fırat Nehri'ni oluşturan Karasu ve Murat Suyu ovadan geçiyor. Muş Ovası, Bursa Ovası'ndan daha az verimli değil aslında. Ovada 10 kiloluk lahanalar yetiştiğini gördüm.
Baharda kardelen çiçekleri açınca, ova beyaz bir çarşafla örtülmüş gibi olurmuş. Arkadan laleler çıkarmış. Bu kez kilometrelerce uzayan laleler, koskoca ovayı kırmızı bir halı gibi kaplarmış. Muş Ovası bir beyaz bir kırmızı olurmuş. Anlattılar, keşke baharda gelseydim diye düşündüm... Fırsat bu zamanaymış.
Muş Ovası ve lalesi güzel. Ama Muşlu lalenin kıymetini bilmemiş. Laleleri traktörle sürüp buğday ekerlermiş. "10 kilo buğday da bir dolar, iyi bir lale soğanı da 3 tanesi 1 dolar eder. Hollanda, lale soğanı satarak zengin oldu" dedim, yüzüme baktılar, 'essah mı' gibisinden... Muşlu laleyi biliyor ama hesabı bilmiyor. Kimse de söylememiş hani. Bir önlerine düşen olmamış. Muşlu habire laleyi söküp buğday ekmiş. Buğdayın çilesi çok, lalenin az. Lalenin katma değeri yüksek. Masrafı az, emeği az... İstanbullular, bahçelerine ekmek için Migros'tan, 10 tane Hollanda lale soğanını 5.5 milyon liraya alıyorlar.. Ama Muş lalesi pazara çıkmıyor.

Ordulu kovanını Muş'a getiriyor
'Bu kardelenin, lalenin soğanından götürüp bahçeme eksem, tutar mı?' diye sordum. "Bilmeyiz" dediler. 'Bu laleyi saksıya ekip satmayı denediniz mi?' diye sordum, "Hayır, denemedik" dediler.
O muhteşem ova Muş'u kurtaramamış. Suç ovanın mı Muşlunun mu?.. Muş fukara kalmış. Muşlu herşeyi istiyor. İstesin, istemek iyidir de, Muşlular lale sayesinde 'Lale devri' yaşayabileceklerinin farkında değil.
Muş Ovası'nın rakımı 1360 metre. Mevsiminde, Adanalı, Ordulu arıcılar kovanlarını getirip Muş'un ovasında dağlarında gezdiriyorlar. Ama Muş'ta ciddi bir arıcılık yok. İl Tarım Müdürlüğü, birkaç yıl önce dağıttığı kovanlarla arıcılığın gelişmesine çalışıyor.

Eski Muş böyle değilmiş
Ankara Sanayi Odası Başkanı Zafer Çağlayan Muşlu imiş. "Ben yırttım, gerisini beni ilgilendirmez" diye düşünmeyen Çağlayan, geçenlerde bir Muş gezisi düzenledi. İstanbul ve Ankara'da yaşayan Muşlu işadamları, Ankara'dan yatırımcı bakanlıkların üst düzey bürokratları ve gazeteciler... Bir uçak dolusu insan, üç günlük "Ne olacak bu Muş'un hali?" gezisi yaptık. Üç gün süre ile beyler, paşalar gibi yedik, içtik, ağırlandık, itibar gördük. Yorulduk ama... fukaralık ruhumuzu kararttı. Hani, "Yediğin içtiğin senin olsun, gördüklerini anlat" derler ya, ben de gördüklerimi yazmak istedim.
En fakir ilimiz Ağrı, sondan ikinci fakir ilimiz Muş imiş. Zenginlikte (!) 81'inci sırada olan Muş'ta kişi başına düşen milli gelir, yılda 540 dolar.

'Bal, pekmez akarmış'
80 - 100 yıl önce Muş refah içinde yaşarmış. Anlatılanlar masal gibi... Yamaçlardaki bağlarda yetiştirilen üzümden şarap ve pekmez yapılır, Fransa'ya kadar şarap satılırmış. Dağlardan bal, pekmez, şarap, ovadan et, süt, yün, yağ akarmış.
Kuyumcular gümüş işler, bakırcılar bakır, demirciler demir döver, debbağlar tabakhanelerde deri işlermiş. Muşlu tüccarlar, Vanlı, Diyarbakırlı, Erzurumlu, Bağdatlı, Tebrizli, Halepli meslektaşlarıyla alışveriş yapar, Muşlular refah içinde yaşarmış.

Ne bağ kalmış, ne şarap
90 yıl önce varlıklı bir kent olan Muş, bugün fukara. Çünkü ne bağ kalmış ne üzüm, ne gümüş işleyen var ne de deri... Ermeniler dağda ezdikleri üzümün suyunu, toprak künklerle (pürhenk) şehre akıtıp şarap yaparlarmış. Teraslayıp bağ yaptıkları yamaçlardaki asma kütükleri kesilip yakılmış. Kütükler bitince, sıra köklere gelmiş. Kökler de sökülünce teraslar yok olmuş, toprak akıp gitmiş. Yamaçlardaki elmaları, kirazları, erikleri, armutları sulamak için künklerle kurulan sulama sistemi işlemez hale gelmiş...
Meşe ormanları bitmiş. Şimdi sıra ağaçların köklerini sökmeye gelmiş. Orman kalmadığı için seller başlamış. 17 Eylül'deki selde altı kişi ölmüş. Kahvaltı yaptığımız bağda, meyve çokluğundan dalları kırılmış mürdüm eriği ağaçlarını gösterdiler. "30 ton erik, toplamadık çürüdü" dediler. Canım sıkıldı.. 'Ben bu eriği marketten 1.5 milyon liraya alıp yiyorum. Niye toplamadınız? Hiç olmazsa erik pestili yapsaydınız' dedim. Araya başka laf girdi, cevap alamadım.

Muş'ta Muş yoğurdu yok
Biz gidince Zümrüt Otel çok sevindi. Çünkü bütün odalar doldu. Üç yıldızlı otelin geceliği sudan ucuz ama otel sahibi, "3 trilyon harcayıp 75 odalı otel açtık. 20 oda bile dolmuyor" diye yakınıyor.
Kara Muş üzümü o kadar güzel ki, üç gün boyunca hergün üç öğün üzüm yedim, doyamadım.
- 'Hadi şarap günah, niye pekmez yapmıyorsunuz?' dedik,
- 'Pekmez yapmayı bilmiyoruz', dediler.
- 'Çok güzel üzüm, Migros'a, Gima'ya, Tansaş'a söyleyelim, buradan üzüm alsınlar', dedik,
- 'Kendimize kadar üzüm çıkar, satacak kadar yok', dediler.
Ceviz sucuğu almak için marketleri gezdim. Marketlerde Mersin'den gelen ceviz sucuğunun satıldığını görünce canım sıkıldı. Marketlerin buzdolaplarına baktım. İstanbul yoğurdu var, Muş yoğurdu yok.
- 'Annem evde yoğurt yapardı. Zor bir iş değil. Yoğurt yapmaktan da mı acizsiniz?' diyerek Muşlular'a sitem ettim.
Meğer Muş yoğurdu varmış, ama sadece Zümrüt Otel'in yanındaki bakkalda satılırmış. Bakkal Kerem Karagüzel ile konuştuk. Kendi ineklerinden elde ettiği sütle yaptığı markasız yoğurdu, 5 kiloluk kovalarda, 4 milyon liraya satıyor. SEK'in süt - peynir fabrikası ise özelleştirildikten sonra batmış.

Şeker fabrikası, Tekel'in yaprak tütün işleme atölyesi, dağda - ovada yetişen karpuz, domates, lahana, buğday, nohut, tütün halkı fukaralıktan kurtaramıyor. Muş'un yediği domates, soğan Amasya'dan geliyor.
Kapatılan Zirai Donatım Kurumu'nun dev binasının kapısına "Muş Eğitim Fakültesi" tabelası asılmış. Muşlular, "Herkesin var, bizim niye fakültemiz yok?" diye YÖK'e kızıyorlar ama, 'Fakülte açılınca öğrenciler nerede yatacak, nerede kalkacak?' sorusuna cevap verilemiyor.
Muş'ta küçük sanayii bile yok. Halk Bankası dağıttığı 2.5 trilyon kredinin bir kısmı yanlış yatırımlarda batmış, bir kısmı ile Ankara'da, İstanbul'da mağaza açılmış. Konuştuğumuz herkes, tütün ve pancara getirilen kısıtlamadan yakınıyor. Ama "Bakın siz bile Marlboro içiyorsunuz. Devlet bu tütünü alıp ne yapsın?" diye sorunca bir şey diyemiyorlar.

Muşlu fotoğraf sanatçısı Adem Sönmez'in dia gösterisini hayranlıkla izledik. Adem Sönmez, mağlup takımın şeref gölünü atan bir adam. Yurt içindeki birçok yarışmada, hatta İngiltere'de bile birincilik ödülü alan Adem Sönmez maalesef elektronik eşya tamir ederek geçimini sağlıyor. Yukarıdaki "Muş Ovası'nda Laleler" yandaki lale fotoğrafı Adem Sönmez'in.

Çok kimsenin aklına gelmez ama Muşlu sporcular kayakta iddialı. En son yapılan Dünya Tekerlekli Kayak Kupası'nda, Muşlu kayakçılar dünya ikincisi ve üçüncüsü olmuşlar. Sabahattin Oğlağo 6 kez Balkan birinciliği kazanmış. Ama Muşlu kayakçılar Kayak Federasyonu'ndan şikayetçi, "Bizi kamplara davet etmiyorlar" diye yakınıyorlar.
Muşlu ve 10 - 15 çocuk sahibi olmak sıradan bir olay. 'Bu kadar çok çocukla, zengin olunmaz' deyince itiraz etmiyorlar,
'Cahillik işte..' diyorlar. Köyün birinde yaşayan 61 çocuklu bir adamdan söz ediyorlar. 'İş yok.. Boş kalınca çocuk yapıyoruz..' diye espri yapanlar bile var.
Muş merkez nüfusu 67 bin, il nüfusu 450 bin. Ama 10 - 15 çocuk yapınca, 3.4 milyon dekar ekilebilir arazi, 226 bin büyük baş, 1.5 milyon küçük baş hayvan Muşlulara yetmiyor.



BUSINESS


Gümüş yüzükle, türban da olmasa ayıramayacağız valla...
İslami kesim ya da 'Türkiye'nin Pigmeleri'
'Kelleler koltukta, dolarlar bodrumda'
Yunanistan'a katır sattı katır yüküyle para kazandı
Ürün tasarımında 'interaktif' döneme giriliyor
Doğdukları şehirde okul yaptırıp gençlerin okumak için gurbete düşmesini istemiyorlar
Avrupa'nın kelleri Türkiye'de saç ektiriyor
Adrenalin yükseldi, beyne oksijen gitmedi
Jelibon'un reklamı için karting pistine gitti, gidiş o gidiş!
'Patronlar yaşlandı şirketler kurumsallaştı'
İl il dolaşarak memleketin gözüne bakacak
Damat Bey hem şair hem futbolcu
Muş'un lalesi var, hesabı yok
200 metrekareden büyük konutlar, sıfır Emlak Vergisi oranından yararlanamayacak
Bir gece hayal etti hayali yok sattı
Bayburt'a ehram dokuma Tunceli'ye tel çivi yatırımı
Rusya'da, ABD gazetelerini Almanlar yayımlayacak
Levi's 'kızlara özel' mağaza açacak
Moda, pisuvardan ilham aldı
Üç haberde dünya turu