Dolara rakip çıkar mı?

SERVET YILDIRIM - BRICS Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika’nın baş harflerinden oluşan bir kısaltma; bu ülkelerin oluşturdukları ekonomik bloğa verilen isim. Bu blok ülkeleri toplam dünya nüfusunun yüzde 40’tan fazlasını ve satın alma gücü paritesi ile toplam gayrisafi yurtiçi hasılanın neredeyse üçte birini oluşturuyor. Toplam 57 trilyon dolarlık bu dev blok bugünlerde, doların yerini alabilecek bir para birimi yaratmayı tartışıyor.

Geçen ay Güney Afrika’da toplanan BRICS dışişleri bakanları yeni bir küresel rezerv para yaratmayı konuştular. BRICS ülkeleri bu rezerv para fikrini gerçekleştirmek için bir banka bile kurdular. 2014 yılında kurulan 100 milyar dolar sermayeli Yeni Kalkınma Bankası (New Development Bank) kamu ve özel yatırımları kredi, iştirak ya da garantilerle desteklemeyi amaçlıyor. Ancak merkezi Şangay’da bulunan bankanın hisseleri bile dolar cinsinden belirlenmiş.

BRICS’in alternatif para girişimi doların küresel ekonomideki ağırlığına karşı ilk meydan okuma değil. Daha önce de benzer girişimler oldu ancak dolar gücünü korumaya devam etti. BRICS başarabilir mi? Sanmıyorum, her ne kadar dünya ekonomisindeki ağırlıkları G7’den bile fazla olsa da birleşik güçleri ve yarattıkları sinerji o kadar büyük değil.

89 ülke parasını bağlamış

Bundan iki yıl önce yine bu konu tartışıldığında bir köşe yazısında, “Eğer küresel bir ekonomi varsa, o ekonominin para birimi dolardır. Dünyada bugün fiyatlar dolar cinsinden konuşulur, ticaret dolar ile yapılır. Merkez bankaları rezervlerini dolar ağırlıklı tutarlar” demiştim. Bunlar doları küresel para birimi yapan özelliklerdir. Bu özellikle sürdükçe doların yerini bir başka para biriminin alması çok zor. ABD küresel ticaretin yüzde 10’unu ve GSYH’nin 15’ini gerçekleştiriyor. Ancak doların etkisi bu oranların çok ötesinde.

Mesela IMF’nin verilerine göre, ABD Doları’nın küresel rezerv para birimi olarak payı 2022 yılının dördüncü çeyreğin sonunda yüzde 58,4’tü. Bu rakam her ne kadar 1978 yılındaki yüzde 85’in çok altında bile olsa hala diğer para birimlerine göre çok yüksek.

Fed dışındaki merkez bankaları toplam 6.5 trilyon dolarlık ABD Hazine tahvilleri, ABD şirket tahvilleri ve ABD ipotek destekli menkul kıymetleri ellerinde bulunduruyorlar.

Bugün dünyadaki 89 ülke parasını dolara bağlamıştır; 7’si ise doğrudan doları kullanıyor.

Merkez bankası rezervlerinin yüzde 60’ı dolar cinsinden tutuluyor; borçların yüzde 40’ı ve döviz işlemlerinin ise 90’ı dolardır.

Dünya ticaretinin büyük bir kısmının gerçekleştirildiği deniz taşımacılığının ve okyanusların kontrolü ABD’dedir. 18’inci yüzyılda dünya ticaret yollarını kontrol eden İngiltere ticaretin ve finansın merkeziydi. Bugün ise bu merkez özelliğine ABD sahip.

Doların krallığı Bretton Woods ile başlar

Aslında doların hâkimiyeti 1944’de Bretton Woods ile başlar. Anlaşmaya ismini veren Bretton Woods imzaların atıldığı küçük Amerikan kasabasıdır. O gün ülkeler paralarını altına sabitlediler. Küresel altın rezervinin üçte ikisi ise ABD’nin elindeydi. Böylece parasal güç en fazla altın rezerviyle desteklenen doların eline geçti.

Geçmişte başka paralar rezerv paraydı. Mesela 5-6’ncı yüzyıllarda Çin Liang’ı ve Yunan Drahmisi vardı. Bir döneme Roma Dinarı hâkim olmuştu. 17’nci yüzyıla Hollanda Guldeni damga vurmuştu. 19’uncu yüzyılın İngiliz sterlini 20 yüzyıl ortasına kadar en güçlü paraydı.

BRICS dostları alternatif yol arıyor

BRICS beşlisine destek verecek başka ülkeler de var ama liste çok güven vermiyor. Kendilerine BRICS Dostları adı veren bu ülkeler Mısır, İran, Kazakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri. Bunların yanı sıra Cezayir, Arjantin, Bahreyn, Belarus, Endonezya, Nijerya, Venezuela ve Türkiye de BRICS’e ilgi gösteren potansiyel üye adayı ülkeler.

BRICS ülkeleri ve dostlarının ortak özelliklerinden birisi Amerikan ve batı ekonomik yaptırımlarının doğrudan ya da dolaylı kurbanları olmaları. Dolara olan bağımlılığı azaltma ve yeni rezerv para oluşturma ihtiyacı son yıllarda İran ve Rusya ambargosu ile yaptırımlarından kurtulmak için de doğdu. Amerika yaptırım listelerinde yer alan İran, Venezuela ve Rusya ile olan ticaret ve ekonomik ilişkilerde dolar kullanılınca Amerikan hükümetinin radarına giren ve hışmına uğrayan ülkeler ve şirketler alternatif yol aramaya başladılar. Bu alternatiflerden biri de yeni bir rezerv para oluşturmak.

Amaç gücün tek odakta toplanması yerine daha farklı odakların da ortaya çıkması. Hindistan Dışişleri Bakanı’nın dediği gibi ekonomik gücün bir yerde yoğunlaşması çok sayıda ülkeyi, çok az sayıda ülkenin insafına bırakıyor.

Ya diğerleri…

Rezerv para olabilmek için bir paranın değerli olması değil, onun kullanımı ve derinliği önemlidir. Yoksa bugün dolar yerine İsviçre frangı ya da Japon yenini rezerv para olarak görürdük. Ama bu paralar değerli olmalarına rağmen hiçbir zaman uluslararası rezervlerde çift haneli paya sahip olamadılar. Yakın gelecekte dolar, uluslararası rezerv sistemindeki hâkim para olmaya devam edecek.

Ama orta ve uzun vadede dolar yerine bir başka para görebilir miyiz?

Euro, yen, sterlin ve Çin Yuanı, doları zorlayabilecek para birimleri. Ancak daha almaları gereken çok yol var.

Euro, 2022 yılının sonunda yüzde 20,5 payıyla ikinci en büyük rezerv para birimiydi. Euro 1999 yılında hayata başladığında, euro’nun dolarla “eşitlik” sağlayacağı konuşuluyordu, ancak 2010 yılında başlayan Euro Borç Krizi, euro’nun yapısal zayıflığını ortaya koydu. Euro’nun rezerv para olma olasılığı çok tartışıldı ama bu olasılığın gerçekleşmesi kolay görülmüyor. Euro’nun rezerv para olabilmesi için AB’nin fiziki olarak daha fazla genişlemesi gerekiyor. Euro’yu doların yerine geçirebilmek için AB sınırlarını genişletmeli ve daha çok insan euro kullanmalı, daha çok merkez bankası rezervlerini euro’ya kaydırmalı. Oysa AB içinde yükselen akım genişleme karşıtlığı.

Üçüncü büyük rezerv para birimi ise Japon Yeni. Payı yüzde 5,5. Küresel çapta rezerv bir para birimi olamayacağını çeşitli şekillerde kanıtladı.

Dördüncü büyük rezerv para birimi olan İngiliz sterlininin payı yüzde 4,9. Bir zamanlar küresel ekonominin kralıydı. Britanya Krallığı güç kaybettikçe o da gözden düştü.

Beşinci büyük rezerv para birimi ise Çin Yuanı. Payı sadece yüzde 2,7’ye düştü. Payının düşüklüğünün ötesinde küresel para birimi olabilmek için önünde aşması gereken sermaye kontrolleri ve konvertibilite gibi bazı yapısal engeller var. Tahminlere göre bu yüzyıl ortalarında dünyanın en büyük ekonomisi ABD olmaktan çıkıp Çin olacak. İşte o zaman dünyada doların hâkimiyeti yerini Çin’in para birimine bırakır mı? Bunun için en büyük olmak yeterli değil. Öncelikle Çin’in politik istikrarı korurken öte yandan da parasını ve kambiyo sistemini daha esnek hale getirmesi lazım. Eğer bunu başarırsa, Çin’in esnek kur sistemine geçişi belki de doların hâkimiyetine son veren sürecin başlangıcı olur. Ama şu anda bu noktanın çok uzağındayız.

Bu beşlinin yanı sıra Kanada Doları, Avustralya Doları ve İsviçre Frangı gibi paralar da var ama şu anda üçünün toplam payı yüzde 3.5’i bile bulmuyor. Hindistan’dan bahsedenler de oluyor ama ben Hindistan’da böyle bir potansiyel görmüyorum.

Görünen o ki, önümüzdeki dönemde doların payı belki azalmaya devam edecek. Ama doların payı diğer para birimlerinin toplamından fazla seyredecek.