Netanyahu ve hükümeti kapana kısıldı! UAD'ın İsrail kararı ne mesajlar içeriyor?
Uluslararası Adalet Divanı, İsrail’e Refah’a yönelik saldırılarını derhal durdurma emri verdi. Peki kararın uygulanabilirliği ve uygulanma süreci hakkında neler söylenebilir? İsrail karara yasal olarak itiraz edebilir mi? İşte detaylar...
SERCAN DİNÇ / milliyet.com.tr - Güney Afrika, İsrail katliamının ilerlediği aşamalarda 29 Aralık tarihinde Uluslararası Adalet Divanı'na (UAD) İsrail aleyhine bir soykırım davası açmıştı. Geçtiğimiz haftalarda bu davaya Türkiye de müdahil olmuştu.
Bu süreçte de Güney Afrika, İsrail hala katliamına devam ettiği için 'Ek tedbirler alınmalı, işler kötüye gidiyor' diyerek zaman zaman mahkemeye başvurmuştu. Son başvurusunu da yüz binlerce insanın sıkıştığı son bölge olan Refah'ta İsrail'in kara saldırısını başlattıktan hemen sonra yapmıştı. Mahkemeye 'Ek tedbirler almanız lazım. Refah'taki bu saldırıyı durdurmanız lazım' demişti.
Uluslararası Adalet Divanı dün ek tedbire ihtiyaç var mı, yok mu bunu değerlendirdi ve ek tedbire ihtiyacın olduğu belirterek, 'İşler orada kötüleşiyor' ifadelerine yer verildi.
MAHKEMEDEN HANGİ KARARLAR ÇIKTI?
Uluslararası Adalet Divanı, İsrail'in derhal Refah'taki askeri operasyonlarını sonlandırması zorunda olduğuna karar verdi.
İsrail saldırısı altındaki Gazze'deki insani durumun daha da kötüleştiğini ve yeni tedbir kararlarına ihtiyaç duyulduğunu bildiren mahkeme şu kararları aldı;
- İsrail, Filistinlilerin kısmen dahi yok olmasına yol açabilecek yaşam koşullarına sebep veren askeri saldırılarını ve tüm eylemleri derhal durdurmalıdır.
- İsrail, acilen ihtiyaç duyulan hizmetlerin ve insani yardımın engelsiz bir şekilde sağlanabilmesi için Refah sınır kapısını açık tutmalı.
- Mahkeme İsrail'den soruşturma ve inceleme yapacak heyetlerin Gazze'ye girişine izin vermesini talep etti.
- İsrail tedbir raporunu 1 ay içinde sunması gerekiyor.
Peki kararlar ne tür mesajlar içeriyor? UAD’nin kararına karşı yasal olarak itiraz edilebilir mi? Eğer öyleyse, hangi yollarla? Kararın İsrail'in iç politikası üzerindeki etkileri neler olabilir?
TARİHİ BİR KARAR
Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi KKTC/Lefkoşa Hukuk Fakültesi Uluslararası Hukuk Ana Bilim Dalı Öğretim üyesi Doç. Dr. Emete Gözügüzelli, milliyet.com.tr'den Sercan Dinç'in sorularını yanıtladı.
- Kararın uygulanabilirliği ve uygulanma süreci hakkında neler söylenebilir?
Ara emir konusunda mahkeme tarihi bir karara imza atmıştır. Çünkü derhal ve onarılması imkansız aciliyet ve büyük bir risk taşıyan zararın oluşması durumunda yerine telafisi imkansız hal ve vaziyet ortaya çıkaracak sonuçlar açısından tehlike bir durum söz konusu nedeniyle mahkeme Refah operasyonunun durdurulmasını, insani yardımın derhal bölgeye ulaştırılması yönünde net ve somut 'ara emir' kararı almıştır.
Ara emir kararı normal dava sürecinde önem arz eden ve derhal yerine getirilmesi gereken bir karardır. Davanın sonuna kadar gelişecek dava sürecinin alacağı sürecine kadar geçerliliğini korur ve ilgili devlet tarafından uygulanması gerekir.
Uluslararası Adalet Divanı'nın geçici önlemler uygulama yetkisi UAD Statüsü 41. maddesine dayanır ve mahkeme koşulların gerektirdiğini düşündüğü durumlarda taraflardan herhangi birinin hakkını korumak için geçici önlem alma yetkisine sahiptir. Bu tabi özellikle Divan'ın statüsü gereği BM anayasasının parçası olması nedeniyle UAD bizzat BM'nin de başlıca yargı organıdır ve ayrılmaz bir parçasıdır.
Dolayısıyla biz bu açıdan meseleye baktığımızda 'Soykırım Sözleşmesi' gibi tarihi ve önemli bir konuda İsrail karşısında Güney Afrika tarafından açılan davada geçici önlemler konusunda ilk nazarda alınması gereken tedbirlerde özellikle 2020 Gambiya ve Myanmar davasında, yine 1952 İran petrol şirketi davası ve özellikle 2022 Ukrayna - Rusya UAD'daki dava; bütün bunlara baktığınızda ön plana çıkan bir durum söz konusudur. Burada özellikle mesele soykırım davası olduğu için bu davayla ilgili bir risk varlığı taşındığından ötürü Refah'a operasyonun durdurmasını emretmiştir.
ZORLAYICI TEDBİRLER İSRAİL'E KARŞI HAYATA GEÇİRİLMELİ
- Bundan sonraki süreçte kararın uygulanması nasıl olacaktır?
Adalet Divanı'nın kararları derhal uygulanması gerekir. Bunun yerine getirilip getirilmediği konusunda uluslararası alanda Rusya-Ukrayna davası Rusya aleyhinde alınan geçici önlemlerin yerine getirmemesi ve herhangi bir sonuçta bu konuda ilerleme yapılamadığı dikkate alındığında, mahkemenin icrai yetkisi olmadığı ve bu konuda yetkisi olmadığı sadece yargı olarak bir karar aldığı görülmektedir. İcrailik niteliğinin hayata geçebilmesi için burada Güvenlik Konseyi'ne yapılacak bir başvuruyla zorlayıcı tedbirler İsrail'e karşı hayata geçirilmesi gerekir.
ULUSLARARASI BARIŞ GÜVENLİĞİNİ TEHLİKEYE SOKAN SONUÇ
- UAD'nin kararlarının bağlayıcılığı ve bu bağlamda İsrail'in pozisyonu nedir?
UAD geçici önlemler kararı bağlayıcıdır. Nihai karar yerine verilene kadar geçerli kalır ve uygulanması gerekir.
İsrail'in bu kararlara uymama yönünde bir tavır sergilemektedir ve bu karar neticesinde Netanyahu hükümetinin iktidarda kalmaya devam etmesi, bu saldırılara özellikle Cibaliye ve Refah bölgesine dair yoğunlaştırdığı basın haberleri dikkate alındığında, bu saldırıları genişletme ve derinleştirme amacı taşıyan soykırım eylemlerini bütün Filistin halkı üzerinden gerçekleştirmek isteyen Netanyahu iktidarı görmekteyiz.
Bu da çok önemli barışı engelleyen, uluslararası barış güvenliğini tehlikeye sokan sonuçtur.
İSRAİL'İN OLUMLU VE SICAK BAKMASI MÜMKÜN DEĞİL
- UAD’nin aldığı kararın ardından İsrail hükümetinden veya diğer ilgili taraflar herhangi bir adım atar mı?
İsrail bu kararı 'yok hükmünde' ve 'temelsiz' saydığından dolayı diğer ilgili taraflar başta ABD olmak üzere İsrail'in yanında bu kararın karşısında bir tavır sergileyeceği aşikardır.
Fakat BM kurumları özellikle UAD geçici önlemler konusunda BM yönetiminde bulunan ilgili personellerin gerekli delillerin toplanması, soruşturmanın ilerlemesi için sahada faaliyette bulunmasına da izin vermesi yönünde yaptığı bir çağrı var. Buna maalsef İsrail'in olumlu ve sıcak bakması şu an Netanyahu hükümeti mümkün değil.
Diplomatik izolasyonların İsrail'in karşısında daha fazla ön plana çıkacağı Avrupa Birliği ülkelerinin şaşırtıcı bir şekilde domino etkisiyle Filistin Devleti'ni tanımaya yönelmesi ihtimali ön plana çıkarıyor. (En son İspanya, Norveç ve İrlanda'nın Filistin'i tanıma kararı) AB ülkelerinde bir heyecan uyandırdığı ve bu etkinin yaygınlaşabileceği dikkate alınmalıdır.
ABD, REFAH'A OPERASYON İSTEMİYORSA BUNU HAYATA GEÇİRMELİ
- Kararın ardından Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası kuruluşların nasıl bir rol oynaması bekleniyor?
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin İsrail'in geçici önlemleri yerine getirmemesinden ve derhal ivedilikle alınması gereken tedbirleri hayata geçirmemesi nedeniyle bir halkın soykırımla karşı karşıya kalmasından ötürü geçici önlemlerin uygulanmasını ve İsrail yönetiminin durdurulması için Güvenlik Konseyi'nin harekete geçmesi gerekir.
İsrail'e karşı zorlayıcı tedbirler uygulaması gerekir. Bu tedbirlerin başında elbette silah yardımının kesilmesi ve derhal ateşkes kararı çıkması yönünde bir karar alması elzemdir. Fakat bu noktada özellikle de ABD'nin kendi samimiyetini ortaya koyması adına bu yolu izlemesi ve gerçekten Refah'a operasyon yapılmasını istemiyorsa bunu bizzat hayata geçirmeye yönelik girişim yapması elzemdir.
Bu konuda ABD ve Biden yönetiminin özellikle, senatörlerin yaptığı açıklamalarla böyle bir ihtimalin söz konusu olmadığını söylememiz gerekmektedir.
KARAR NETANYAHU'NUN KOLTUĞUNUN SALLANMASINA ZEMİN HAZIRLAYACAK
- Kararın İsrail'in iç politikası üzerindeki etkileri neler olabilir?
Karar İsrail iç politikasında deprem etkisi yaratacaktır. Bu iç politikada Netanyahu'nun koltuğunun daha da sallanmasına adeta zemin hazırlayacaktır. Çünkü uluslararası toplumda İsrail'e yönelik el birliğiyle var olan güçlü ses artık Filistin halkına dönük bir pozisyondadır. Filistin halkının haklı ve meşru hakları daha fazla uluslararası camia tarafından desteklenir konuma gelmiştir.
Bunun için de özellikle Türkiye'nin çok güçlü bir diplomasi başarısı ve dünya devletleriyle kurduğu proaktif temaslarında bu etkinin domino etkisiyle bir silsile şeklinde daha fazla yaygınlaştığını görmekteyiz.
UAD'ın özellikle bu kararına karşı İsrail'in hukuki yol izlemesi çok mümkün değil. Çünkü İsrail daha önce kendisini hazırlaması gereken raporları UAD'a verilip verilmediğini bilmiyoruz. UAD, İsrail'den yeni bir rapor talep etmiştir ve gerçekten verilen kararı yerine getirip getirmediği, hangi konularda iyileştirme yaptığına dair geniş bir rapor sunması gerekir. Ve bunu İsrail'in yapma yoluna gitmeyeceği Netanyahu hükümetinin net bir şekilde görülmektedir.
Burada ve benzer durumlarda; en yakın örnek Ukrayna ve Rusya meselesidir. Rusya'ya karşı geçici önlemler konusu gündeme gelmiş, mahkeme karar almış fakat Rusya bu konuda hareket etmediği halde bir karşı yaptırım, buna benzer bir sonuç alınamamıştır.
MÜZAKERELERE YENİDEN BAŞLAR MI?
- Bu karar, İsrail ile Filistin arasında müzakerelerin yeniden başlamasına yardımcı olabilir mi?
Müzakerelerin yeniden başlaması tarafların iyi niyetine ve bu yönde gerçekten siyasi irade sergilemesine bağlıdır. Bu konuda özellikle başta Netanyahu hükümetinin Savaş Kabinesi'nin son bulması ve İsrail'in yeni bir hükümete kavuşması gerekmektedir. Bunun için de içteki halkın rahatsızlığı ve ortaya koyduğu tepkilerin sahada ve icrada yeni hükümetin şekillenmesine etki ettiği noktada bu müzakerelerin olup olmayacağı gündeme gelebilir.
Fakat diğer bir yolda Güvenlik Konseyi'nde oy birliğiyle atılması gereken ateşkes kararı ve buna yönelik İsrail'e zorlayıcı tedbirlerdir. Bunlar sağlandığı müddetçe evet bu konuda ateşkesin sağlanması ile taraflar müzakerelerle sorunlarını masaya yatırabilir ve yeni bir süreç başlayabilir.
Şu an bu gelişen bütün olaylar kırılgan bir coğrafyanın, kırılgan bir barış ve güvenlik mekanizmasının zayıflamış statüsünden kaynaklı gelişmelerdir. Bu da BM'nin artık etkinliğini yitiren bir statüde çok daha keyfi, kendisinin hukukunu uygulamak isteyen tamamen ulusalarası hukuku yok sayan politikaların şekillenmesine sebep olmaktadır. Çünkü İsrail için sadece sığındığı tek konu bunu meşru müdafaa çerçevesine yerleştiren bir anlayış ile hareket ettiğini görmekteyiz.
NETANYAHU VE HÜKÜMETİ KAPANA KISILDI
UAD'ın en dikkat çekici tutumu, aldığı kararları değiştirici bir hamle gerçekleştirmiş olması ve almış olduğu kararda özellikle de ihtiyaç duyulan varlığın durumuna işaret ederek Filistin halkının yaşamsal var oluşumunu sağlamak adına Refah operasyonunun önlenmesini talep etmiştir. İnsani yardımın acil ve etkili bir şekilde gerçekleşmesini emretmiştir.
Bu çerçevede baktığımızda İsrail hükümeti dünya nezdinde bir kapana kısılmıştır. Dünyada İsrail karşısında yapılan uygulamalara karşı gelişen karşı diplomasi lobisi Netanyahu'yu günden güne zayıflatmaktadır. İsrail'in bu konuda zor duruma sokmaktadır. O nedenle UAD'ın özellikle burada, soykırım konusundaki Güney Afrika'nın açtığı davada geçici önlemler konusunda attığı adımlarda makul haklar noktasında karar verici bir sonuç ortaya çıkarmış ve önceki kararlarını değiştiren statünün varlığına işaret etmiştir.
'HUKUKUN KARŞISINDA DURAN BİR NETANYAHU İKTİDARI VAR'
Bu nedenle bu verilen karar tarihidir. Bu değiştirilen emirdir. Bu değiştirilen emir kapsamında nasıl bir sonuç olacak? İsrail yerine getirecek mi? Bunu Netanyahu'nun yerine getirmesi çok da mümkün değil. Çünkü bu konuda hiçbir argümanı kabul etmeyen, kendisinin bildiği doğrudur şeklinde hareket eden, hukukun karşısından duran bir Netanyahu iktidarı vardır.
Netanyahu'nun uluslararası mahkemenin kararına yönelik uyması çok çok düşük bir umut dahilindedir. Bu konunun BMGK'ya havale edilmesi gerekir. Özellike ABD ve diğer ülkelerin İsrail'in rotasını değiştirmeye ikna etmek için bir kaldıraç olarak bunu kullanması veya kullanmak zorunda kaldığı bir sürece evrimleşmesi artık daha ön plana çıkmak zorundadır, çıkmalıdır.
Bu yönde İsrail'in içerideki ve dışarıdaki aktörler açısından tehlikeli durum içerisinde, göz korkutucu bir durumda bulunduğu bir süreç yaşanmaktadır. Uluslararası camiada Refah'a yönelik sergilenen tutum ve Filistin halkına yönelik tutum artık kabul edilemez noktaya gelmiştir. Bu çerçevede bu dava tartışmasız bir şekilde yeni bir kamuoyu şekillenmesine, yeni bir siyasi baskı uygulanmasına ve bu baskının, kamuoyunun İsrail'i daha köşeye sıkıştırmasına ve barış masasının kurulması için daha zorlayıcı tepkilerin alınmasına imkan yaratabilir.
GÜVENLİK KONSEYİ'NİN ADIM ATMA SORUMLULUĞU VAR
Divan, geçici önlemler konusunda kesin karardan önce verildiği için Güvenlik Konseyi'ne de bildirir. Bu nedenle bu durum karşısında Güvenlik Konseyi'nin harekete geçmesi ve adım atma sorumluluğu doğar. Bunun yerine getirilmesi için Güvenlik Konseyi'nin üzerinde ağır bir sorumluluk vardır.
UAD'ın bu geçici önlemleri özellikle mahkemenin davasının esanının belirlenen 'İsrail soykırım yaptı mı?','İhlal etti mi?','Bu konuda üzerine düşen sorumluluğu yerine getirdi mi, getirmedi mi?' buna yönelik henüz bir karar yok. Davasının esası bu konudadır. Esasında özellikle duruşma safhası geldiğinde bu durum ortaya çıkacak. Fakat baktığımızda mahkemenin hukuka uygun olarak İsrail'in hukuka sorumluluğunu tesis etmesi için bu ara emir kararıyla özellikle de hareket etmesini istemektedir.
Soykırım konusunda sorumlu tutulacak bireyler söz konusu olması durumunda zaten Uluslararası Ceza Mahkemesi doğrudan bireylerle ilgilidir. Burada özellikle UAD açısından tüm devletler, İsrail'e silah ambargosu uygulamak dahil her türlü tedbiri almak ve bu konuda mahkemenin ortaya koyduğu neticeyi hayata geçirmek için İsrail ile var olan gerek silah savunma anlaşmalarını gerek ticari ilişkilerini tedbir bağlamında, Netanyahu hükümetini durdurmak anlamında ayrıca önem arz eder.
İSRAİL KARARA İTİRAZ EDEMEZ
- UAD’nin kararına karşı yasal olarak itiraz edilebilir mi? Eğer öyleyse, hangi yollarla?
Geçici tedbirler İsrail için yasal olarak bağlayıcıdır. Temyiz hakkı yoktur veya üst mahkemeye itiraz hakkı bulunmamaktadır. Ama UAD'ın kararlarını uygulayacak veya uluslararası bir polis gücü veya uluslararası bir yaptırım mekanizması icraili niteliği taşıyacak, sadece GGüvenlik Konseyi'nin sorumluluğuna düşecek bir durum söz konusudur.
Bu konuda siyasi anlamda, diplomatik anlamda ve askeri anlamda operasyon gücü Güvenlik Konseyi'ne götürülmesi mümkündür. Zaten UAD içerisinde 1948 Anlaşması Soykırım Sözleşmesi nedeniyle bir emredici hüküm olarak değerlendirdiğimiz bir kurala karşı ihlal durum söz konusudur. O da Soykırım Sözleşmesi'nden kaynaklı, bunun önlenmesini ve cezalandırılmasını sağlayacak taraf olan devletlerin bunu yerine getirecek hükümlülüklerini ihlal edip etmediğiyle ilgilidir.
Dolayısıyla buradaki statüde ortaya çıkan durum evet, UAD'da bu konuda İsrail büyük bir uluslararası sorumluluk altına girmiştir. Bu konuda ve bundan sonraki süreçte itiraz yolu yoktur.
"BÜTÜN TARAF OLAN DEVLETLER İÇİN GEÇERLİ"
Bu davaya müdahil olma hakkı bu sözleşmeye taraf olan bütün devletler için geçerlidir. İsrail'in karşısında soykırımla ilgili davaya müdahil olma yönünde başvuruların artması da söz konusu olacak İsrail'e yönelik yaptırımlardan biridir.
