Taştan fışkıran bolluk ve bereket

Mahmut Altuncan | mahmutaltuncan@hotmail.com
Arkeolog/Konya Ereğli Müzesi

Akarsular doğup suladıkları toprakların üzerinde medeniyetlerin gelişmesine olanak sağlar. Çünkü su yaşamın kaynağı, medeniyetin başlangıcıdır. Özellikle yaşam döngüsü tarıma dayalı toplumlar da tanrılarına şükranlarını göstermek, tarım için gerekli olan suyu tanrılarından istemek için su kaynaklarının bulunduğu yerlerde çeşitli kutsal alanlar oluşturmuşlardır. Bu kutsal su kaynaklarından birisi de İvriz Çayı’dır. Konya’nın Halkapınar ilçesi İvriz Mahallesi’nde, Kocaburun denilen kayanın dibinden birdenbire çıkıveren İvriz suyu, Toros Dağlarının kuzeyinde yer alan kurak Ereğli Ovası’nı sular; bir zamanlar kuş cenneti olan Akgöl’ü besler, buradan da bir düden vasıtasıyla yer altına karışıp gider. Her ne kadar bu döngü 1984 yılında akarsuyun önüne yapılan İvriz Barajı ile sekteye uğramış olsa da İvriz Çayı, halen Ereğli Ovası’na hayat vermeyi sürdürüyor. Tatlı sularıyla çevre köy ve ilçelerin içme ve sulama suyunun ana kaynağını oluşturan İvriz Çayı, geçtiği yerleri yeşile boyayarak yoluna devam eder. İvriz Kaya Anıtı da işte bu su kaynağının çıktığı yerde, Torosların kuzeye bakan eteklerinde, Halkapınar’a 5 kilometre mesafedeki İvriz Mahallesi’nde yer alıyor. Ulaşım, Ereğli ilçe merkezinden, 17 kilometre güney doğusundaki İvriz köy yolundan sağlanıyor.

Tarhunzas ve Warpalawas

Anıt, ana kaya üzerine 4.30 metre yüksekliğinde 3.40 metre genişliğinde düzeltilmiş bir alana, yüksek kabartma olarak yapılmıştır. Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit Dönemi’nin en önemli eserlerinden biridir. Üzerinde karşılıklı olarak ayakta duran, bir elinde üzüm salkımı, diğerinde buğday başakları ile Fırtına Tanrısı Tarhunzas ve ona dua eder pozisyonda Tuwanuwa Kralı Warpalawas betimlemeleri yer alır. Çok kaliteli bir taş oyma işçiliğine sahip olan anıtta, figürler en ince ince detayına kadar işlenmiştir.

Bolluk, bereket yakarışı

Solda daha büyük olarak betimlenmiş olan tanrının başında tanrısallık sembolü boynuzlu başlık yer alır. Kaslı kol ve bacaklar güç ve kudrete işaret eder. Kısa etekli elbisesi, Hitit geleneğini yansıtır. Krala göre oldukça sade giyimli olan tanrının kulağında küpesi, bileklerinde bilezik, belinde geniş kemer, kemerin arkasından sap kısmı görünen kartal başlı kaması aksesuar olarak görülür. Ayaklarında uzun boyunlu, kıvrık burunlu Hitit çizmeleri vardır. Tanrı sol elinde, ayağının arkasından dolanan asma dalından çıkan üzüm salkımlarından birini tutmaktadır. Sağ eliyle tuttuğu, sol ayağının ucundan yükselen buğday başaklarını da krala uzatmaktadır. Tanrı figürünün önünde Luvi hiyeroglifi ile yazılmış 3 satırlık bir yazıt bulunmaktadır. Yazıtta, Tarhunzas’tan yetiştirilen ürünler için bolluk ve bereket istenmektedir. Tanrı figüründen oldukça küçük olarak betimlenen Kral Warpalawas, özenle işlenmiş giysisi ile tapınma pozisyonundadır. Başında uzun saçını sıkıca kavrayan, önünde rozet biçimli mücevher olan bir başlık bulunmakta; aksesuar olarak küpe, boncuk tanelerinden yapılmış bir kolye, bilezik ve şal biçimli mantosunu tutturan Frig fibulası taşımaktadır. İçine giydiği uzun elbisesi ile üzerine giydiği şalı, geometrik desen bezemeli kumaşlardan yapılmıştır. Ayaklarında sivri burunlu, kısa çarık tarzı ayakkabılar vardır. Arkasındaki üç satırlık yazıtta kralın adına yer verilmiştir.

Hitit geleneği

İvriz Kaya Anıtı; Hitit, Asur, Arami ve Frig sanat özelliklerini bünyesinde barındırıyor. Ayakta duran figürlerde Hitit geleneğine uygun olarak başlar profilden, gövdeler omuzlar görünecek şekilde cepheden, bacaklar ise yine profilden verilmiş. Başta anıtın bir su kaynağı kenarına yapılması olmak üzere, Tanrı’nın duruş pozisyonu, boynuzlu başlığı, kısa etekli kıyafeti ile her iki figürün ayaklarındaki ucu kıvrık pabuçlar Hitit geleneğini yansıtıyor. Eteklerinin uç kısımlarının içe doğru kıvrılarak yuvarlanması, ayaklarındaki pabuçların uç kısımlarının içe doğru sivrilmesi gibi özellikler, Geç Hitit Sanatı’nın geleneksel izlerini gösteriyor. Kral’ın, Tanrı karşısında ellerini yukarıda yumruk şeklinde birleştirip yüzünün önünde tutarak dua eder pozisyonda durması da bir Hitit geleneğidir.

Asur ve Arami izleri

Figürlerin saç ve sakallarında Asur ve Arami sanatının izlerini görmek mümkün. Her iki figürün dairesel kıvrımlı saç ve sakal stili, iri ve kavisli burun özellikleri Arami sanatının yansımasıdır. Kral Warpalawas’ın giydiği etek kısmı püsküllü giysi ve ucu saçaklı şal biçimindeki manto, küpesi, iri boncuklu kolyesi ve bilezikleri de Arami etkisini ortaya koyuyor. Kralın başlığı, şal biçimli mantosunu tutturduğu çengelli iğne ile her iki figürün belindeki geniş kemerler ise Frig sanat eserleridir. Değişik kültürlerin izlerini bünyesinde barındırması, İvriz Kaya Anıtı’nı, Hitit-AsurFrig-Arami sanatının sentezlerini bir arada başarıyla temsil eden, nadide eserler arasına koyuyor. Ayrıca kabartmadaki süsleme etkileri Friglere, onlar aracığıyla da Batı sanatına geçmiştir.

Anıtın ustası

Tiyamartu Gerek kaya üzerine işlenen kompozisyon gerekse yazıtlardan çıkardığımız sonuca göre bir tarım anıtı olarak, burada Tanrı Tarhunzas, Kral Warpalawas tarafından onurlandırılmıştır. Kompozisyonda Tanrı topraktan aldığı bereketi yani üzüm ve buğdayı Kral’a sunuyor. Asma ve buğday başakları, Tanrı’nın bastığı topraktan çıkmaktadır. Sahnede bir hareketlilik söz konusudur. Kral ise Tanrı’nın bu hareketi karşısında dua eder pozisyonda, ona şükranlarını sunuyor. Aynı düzlemde yer almayan Kral, Tanrı ile iletişim kurabilmek amacıyla tanrı katına yükseltilmiş gibidir. Anıtın alt kısmında kayanın dibinde zemin kotu altında korunagelmiş yazıttan, anıtı yapan ustanın adının Tiyamartu olduğu anlaşılıyor. İvriz Kaya Anıtı’nın benzer bir örneği, İvriz’in üç kilometre güneyinde -Ambar Deresi Mevkii- kuru bir dere yatağının kenarında kaya üzerinde yer alıyor. Ancak bu anıtta yazıt bulunmuyor.

Tarihlendirme

Anıtın içinde yer aldığı Tabal Krallığı; Kayseri, Nevşehir, Aksaray, Niğde ve Ereğli’yi de içine alarak Toroslara dayanan bir Geç Hitit Krallığı’dır. Asur kaynaklarından Tabal Krallığı’nın, sınırları ve sayıları sıklıkla değişen ANITKABİR’E GİDEN TOPRAK Dünyanın ilk tarım anıtı olan İvriz Kaya Anıtı ve çevresi 2017 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dâhil edildi. İvriz Kaya Anıtı’nı çok özel kılan nedenlerden birisi de “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” diyen Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün kabri için ülkenin dört bir yanından getirilen topraklar içerisinde anıtın dibinden alınan toprağın da bulunmasıdır. 20 civarında küçük krallıktan oluşan bir konfederasyon olduğu anlaşılıyor. Tuwanuwa Krallığı da bu küçük krallıklardan biri. Asur kaynaklarında Urballa olarak geçen Kral Warpalawas, M.Ö. 738-710 yılları arasında hüküm sürmüştür. Stil özelliklerine göre anıt, M.Ö. 720 yıllarına tarihlendirilmiştir.

Açık hava kült merkezi

1986 yılında İvriz Kaya Anıtı’nın güneyinde, su kanalı yapımı çalışmalarında dere yatağında şans eseri, büyük bir heykele ait başın yarısı ve bir stelin (dikilmiş, yekpare bir taştan ibaret yapıtlar) alt kısmı bulundu. Bu stelin ön yüzünde Tanrı Tarhunzas betimlenmesi yer alır. Anadolu’nun yerli dili Luvice ve Fenikece yazılar, stelin Warpalawas tarafından, Tanrı Tarhunzas’a adandığından bahseder. Kırık olan heykel başının stil özellikleri burada Warpalawas’a ait büyük bir heykelin varlığına işaret eder. Yine aynı alanda -günümüzde Ereğli Müzesi’nde korunan- kurban götürme sahnesinin yer aldığı küçük bir kabartma sunak da bulunmuştur. Eldeki mevcut veriler ve Hitit yazılı kaynaklarından öğrenilen bilgiler ışığında, bu alanın bir açık hava kült merkezi olduğu anlaşılıyor. İvriz kült alanında “Bahar Bayramı” ile “Bağ Bozumu” törenlerinin bizzat kraliyet ailesinin katılımıyla yapılmış olduğu rahatlıkla söylenebilir.

ANITKABİR’E GİDEN TOPRAK

Dünyanın ilk tarım anıtı olan İvriz Kaya Anıtı ve çevresi 2017 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dâhil edildi. İvriz Kaya Anıtı’nı çok özel kılan nedenlerden birisi de “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” diyen Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün kabri için ülkenin dört bir yanından getirilen topraklar içerisinde anıtın dibinden alınan toprağın da bulunmasıdır.