İstihdam üzerindeki yükler ne durumda?
2021’de gerek hanehalkı gelirlerinin artması gerekse salgında uygulanan vergi ve sosyal yardım politikalarının kaldırılması, OECD ülkelerinde ücretler üzerindeki etkin vergilerde artışa yol açtı...
İstihdam üzerindeki yükler, hem bireylerin istihdam kararlarını ve seçeneklerini, hem de firmaların işe alım kararlarını, yani kaç kişiyi istihdam edeceklerini etkiler. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (OECD) tarafından yayınlanan Ücretlerin Vergilendirilmesi 2022 Raporu’na göre, küresel ekonomi toparlandıkça ve çok sayıda ülke küresel salgınla mücadelede uygulanan önlemleri geri çekmeye veya kademeli olarak azaltmaya başladıkça, 2021 yılı itibarıyla işgücü üzerindeki vergiler de 2021’de toparlanmaya başladı. OECD raporu, çok sayıda OECD ülkesi için 2021 yılı itibarıyla ‘vergi takozu’nda bir artışa işaret ediyor. Bu durumun nedeni, esas olarak salgınla mücadele kapsamında hanehalklarını desteklemek için getirilen önlemlerin geri çekilmesi veya azaltılması.
Vergi geri dönüyor
2021 yılında gerek hanehalkı gelirlerinin artması gerekse salgın döneminde uygulanan vergi ve sosyal yardım politikalarının kaldırılması, OECD ülkelerinde genel olarak ücretler üzerindeki etkin vergilerde artışa yol açmış. Bu da küresel salgının çalışanlar ve işverenler tarafından ödenen işgücü üzerindeki toplam vergilerden, aile yardımlarının çıkarılması şeklinde tanımlanan vergi takozunda önemli düşüşlerin yaşandığı 2020 yılından farklı bir görünümü ortaya koyuyor.
Vergi takozu nedir?
Vergi takozu, bir işçinin işverene maliyeti üzerindeki tüm vergi ve sosyal güvenlik kesintisi gibi yasal yüklerin (nakit destekler düşüldükten sonra) toplam işçi maliyetine oranıdır. Yani, çalışanın işverene toplam maliyeti ile çalışanın eline geçen net ücret arasındaki fark.
Ücretler üzerindeki vergi ve prim yükleri, başka bir ifadeyle “vergi takozu”, toplam işgücü maliyetinin yüzdesi olarak hesaplanmaktadır. OECD raporundaki hesaplamalar, gelir düzeyine göre artan oranlı bir vergi ve sosyal güvenlik uygulamasına göre “ortalama ücret düzeyi” üzerinden yapılıyor. Hesaplamalarda evli ve/veya çocuklu olmanın etkisi de dikkate alınıyor. OECD raporunda Türkiye’ye ilişkin veri de var. Türkiye’de ücret üzerindeki yükler; gelir ve damga vergisi kesintisi, sosyal güvenlik kesintilerinin işçi ve işveren payları ile işsizlik sigortası priminin işçi ve işveren payları şeklinde. Bununla birlikte, 2022’den itibaren ücretlerin asgari ücrete kadar olan kısmı vergi dışında bırakılmış durumda.
Türkiye’deki durum nasıl?
Tablodan da görüldüğü üzere, Türkiye’de bekâr ve çocuksuz bir çalışanın vergi takozu 2021 yılı için yüzde 39.9 ile OECD ortalamasının üzerindedir. Aynı oran, eşlerin her ikisinin de çalıştığı çocuklu aileler içinse yüzde 37.9 düzeyindedir. Asgari ücreti vergi dışında bırakan düzenlemenin 2022 başında yürürlüğe girmesi nedeniyle bu oranların 2022 için daha düşük olduğunu söylemek mümkün.
Hangi ülke, nasıl etkilendi?
OECD verilerine göre, 2020 ve 2021 yılları arasında, bekar bir işçi için vergi takozu 38 OECD ülkesinin 24’ünde artmış, 12’sinde düşmüş ve iki ülkede de aynı seviyede kalmış. Söz konusu artış, İsrail, ABD ve Finlandiya’da bir yüzde puanını aşarken, Avustralya, Letonya, Yunanistan ve Çekya’da ise bir yüzde puanın üzerinde düşüşler kaydedilmiş durumda.
OECD içinde bazı ülkelerde 2021’de vergi takozunda görülen artışların, bazı hane türleri için 2020 yılında kaydedilen keskin düşüşleri fazlasıyla telafi ettiğini ve vergi takozunun salgın öncesi dönemden (2019 yılı düzeyi) daha yüksek seviyelere sıçramasını sağladığını söylemek mümkün. Bu anlamda, 2019 ila 2021 döneminde iki çocuklu ve evli ve ortalama ücret seviyesinde çalışan bir kişi için ortalama vergi takozu 1.2 puan düşerken, iki çocuklu, ortalama ücretin yüzde 67’si düzeyinde ücret geliri elde eden bekar bir çalışan için ortalama 1 puan azalmış. Diğer taraftan, her iki düşüş de aynı dönem için vergi takozunun ortalama olarak 0.3 puan azaldığı çocuğu olmayan bekar işçiler için söz konusu olan düşüşten daha büyük.
2020 ile 2021 döneminde, iki çocuklu ve tek kazananlı (eşlerden yalnız birinin çalıştığı) haneler için ortalama ücrete ilişkin vergi takozu 27 OECD ülkesinde artmış, 10 ülkede düşmüş ve bir ülkede değişmeden kalmış. Bu bakımdan, vergi takozunda artış görülen ülkeler arasında en yüksek artışlar Litvanya, Avusturya ve Kanada’da. Diğer taraftan, salgınla mücadeleye yönelik geçici bir destek olan Acil Aile Geliri nedeniyle en büyük düşüş ise Şili’de yaşanmış.
