İş Kanunu’nda işçilerin çalışma süreleri belirlenmiş durumdadır. Buna göre işçi bir haftada en fazla 45 saat çalıştırılabilir. Bu sürenin üzerindeki çalışmalar fazla mesaiye girer. Diğer yandan fazla mesainin hesabında haftalık 45 saatten önce dikkat edilmesi gereken bazı kurallar var. Örneğin bir işçinin günlük 11 saati aşan çalışmalarının haftalık 45 saat göz önünde bulundurulmaksızın fazla mesai olarak ödenmesi gerekir.
İş Kanunu’na göre fazla mesainin hesaplanmasında en temel yöntem, işçinin günlük çalışma sürelerinin toplanması ve haftalık çalışma süresinin bulunmasıdır. Haftalık çalışma süresi 45’in üzerindeyse 45’in üzerindeki sürelerin fazla mesai olarak değerlendirilmesi ve işçiye fazla mesai ücreti ödenmesi gerekir. 45 saatin üzerindeki her bir saat çalışma için işçinin saatlik ücretinin yüzde 50 artırılması ile fazla mesai ücreti hesaplanır ve işçiye ödenir.
İş Kanunu haftalık çalışma süresi üzerinden fazla mesai değerlendirmesi yapmakla birlikte işçi ve işverenin anlaşması halinde haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine günde on bir saati aşmamak şartı ile farklı şekilde dağıtılabileceği ilkesini benimsemiştir. Dolayısıyla işçi ve işverenin anlaşması ile haftalık 45 saatlik çalışma süresi 6 güne bölünebileceği gibi 3 güne de bölünebilir. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus günlük çalışma süresinin 11 saati aşmamasıdır.
İş Kanunu’nda işçinin haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu, işçi ve işverenin anlaşması ile bu sürenin haftanın çalışılan günlerine bölünebileceği düzenlenmiştir. Ancak bu çerçevede fazla mesai ücretinin hesabında yalnızca haftalık çalışma süresi değil, günlük çalışma süresinin hesaplanması gerekliliği doğmaktadır. İşçinin haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa dahi, günlük 11 saati aşması halinde, bu çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekir.
Örneğin haftalık 45 saatlik çalışma işçi ve işverenin anlaşması ile haftanın çalışılan 6 gününe günlük 7.5 saat olarak bölünebileceği gibi, haftanın 5 gününe 9 saat olarak da bölünebilir. Vardiyalı çalışmalarda ve işyerinin yerleşim yerlerinden uzakta olması ya da nöbetleşe çalışmalarda ise haftanın 3 ya da 4 günü çalışma yapılması söz konusu olabilmektedir. Bu gibi durumlarda işçinin çalışma süresinin günlük 11.5 ya da 15 saat olarak belirlendiği görülmektedir. Diğer yandan bazı durumlarda 24 saatlik iki vardiya halinde çalışma yapıldığı görülmektedir. Özellikle havalimanı, liman, hastane gibi işyerlerinde nöbetleşe çalışmanın sık kullanıldığı ve bu çerçevede işçilerin 24 saat çalışıp 24 saat izinli olduğu çalışma biçimleri ortaya çıkmaktadır.
Bazı işyerlerinde İş Kanunu’ndaki denkleştirme esası uygulanmaktadır. Yani işçilerin bazı haftalarda çalışma süreleri 45 saatin üzerinde olmakla birlikte denkleştirme süresi içerisinde bir bütün olarak çalışma süreleri 45 saati aşmamaktadır. Bu durumda İş Kanunu işverenin fazla mesai ücreti ödemesinin gerekli olmadığına hükmetmektedir. Diğer yandan denkleştirme esasının uygulandığı işyerlerinde denkleştirme süresi boyunca ortalama haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa bile günlük 11 saatin üzerindeki çalışmaların fazla mesai olarak ödenmesi gerekmektedir.
24 saat çalışılır mı?
Denkleştirme esası uygulanan ve 24 saat çalışılıp 24 saat dinlenme uygulanan vardiyalı çalışmalarda Yargıtay’ın yerleşik uygulaması haline gelmiş şekilde günlük çalışma süresinin 14 saat olarak kabul edilmesi söz konusu. Yargıtay işçinin 24 saat çalışıp 24 saat dinlendiği çalışma biçiminde işçinin günde en fazla fiilen 14 saat çalışabileceğini kabul etmiştir. Bu durumda Yargıtay 24 saat çalışıp 24 saat dinlenme usulü çalışmalarda işçinin bir hafta 3 gün, diğer hafta ise 4 gün çalışacağını ve haftalık normal çalışma süresi dolmamış olsa dahi işçinin günlük 11 saati aşan çalışmaları nedeniyle fazla mesai ücretine hak kazanacağına hükmetmiştir. Bu çalışma biçiminde işçinin ilk bir hafta 9 saat, takip eden hafta ise 12 saat fazla mesai yaptığı kabul edilmiştir. Yargıtay bu çalışma biçimlerinde fazla mesai hesabının işçinin bir hafta 9 saat, takip eden hafta ise 12 saat fazla çalışma yaptığı üzerinden hesaplanması gerektiğini belirtmiştir.
