İstanbul’un yer altına keşif yolculuğu
03.09.2023 - 02:00 | Son Güncellenme:
Sarnıçlardan ayazmalara, mahzenlerden çukur çeşmelere İstanbul’un ‘görünmeyen silüeti’ yer altı yapılarının izini süren Arzu Ulaş, “İstanbul gibi bir dünya kentinin yer altının geçmişine doğru bir yolculuk yaptım” diyor.
Ceyda Ulukaya - Sarnıçlar, çukur bostanlar, mahzenler, su yolları, kuyular, ayazmalar, çukur çeşmeler, arkeolojik kalıntılar... İstanbul’un görünmeyen yüzü olan yer altı, yüzlerce tarihi yapıya ev sahipliği yapıyor. Araştırmacı Arzu Ulaş, bu yapıların izini sürdüğü yüksek lisans tez çalışmasını “Osmanlı Belgeleri Işığında İstanbul Yer Altı Yapıları” adıyla kitaplaştırdı. Binlerce belgeyi inceleyerek tarihi yarımadada 302 yer altı yapısının güncel konum ve durumunu tespit eden, bazen de bir madenci gibi yerin metrelerce altına inerek gözlem yapan Ulaş, İstanbul’un yer altı envanterinin oluşumuna katkı sağladığı kitabının detaylarını anlattı.
İSTANBUL’UN YER ALTINA İLGİNİZ NASIL BAŞLADI?
İstanbul gibi tarihi bir kentin Osmanlı dönemindeki görünen silüetinin yanı sıra yer altındaki mimari eserlerinin varlığı ne durumdaydı ve günümüze ulaşanlarıyla birlikte korunmalarını sağlamak için ne yapılabilirdi? Konuya böyle başladım. Kitap, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi’nde Kültürel Mirasın Korunması ve Yönetimi bölümünde hazırladığım yüksek lisans tez çalışmasına dayanıyor. Tezimde, yüz binlerce belge arasından 400’e yakın belge kullandım ve bu belgeler ışığında İstanbul gibi bir dünya kentinin yer altının geçmişine doğru bir yolculuk yaptım. Bilinmeyen bir dünya gibiydi. Biraz da bu dünyanın keşfi oldu. 3 yılda tamamladım.
HANGİ DÖNEMİ KAPSIYOR?
İstanbul’un fethinden Cumhuriyet dönemine, hatta 1927’ye kadar uzanan tarihteki belgeleri inceledim. Coğrafi olarak 19. yy’da tarihi yarımada denilen bölge Topkapı Sarayı alanı, Beyazıt, Fatih, Sultanahmet ve Samatya olmak üzere 5 hizmet birimini kapsıyor. Yani Kazlıçeşme’den Ayvansaray’a kadar bir hattı içine alıyor. Bölgedeki yapılar ise Doğu Roma ve Osmanlı eserleri.
ŞEHRİN YER ALTINDA NE TÜR YAPILAR VAR?
Birçoğu suyu temin ve suyun şehre iletilmesi için yapılmış olan su mimarisi yapıları. En bilinenleri zaten sarnıçlar. Çukur bostanlar var, ki Bizans döneminde büyük su havuzları olarak bahsi geçse de Osmanlı döneminde bu amaçla kullanılmamış. Ayrıca çukur çeşmeler, kuyular, ayazmalar var. Su mimarisi dışında kalan mahzenlerden bahsedebiliriz. Şehrin askeri, ticari ve sosyal yaşamını sürdürmek, halkın ihtiyaçlarını karşılamak üzere gerekli emtianın saklandığı mahzenler de önemli yer altı yapılarından. Osmanlı iki hazinesini mahzenlerde muhafaza etmiş diyebiliriz: Bunlardan biri hafızası, yani devletin arşiv kaynakları. Rivayetlere göre, İstanbul fethedildiğinde bu belgelerin saklandığı yer Yedikule Mahzenleri olmuş. İkincisi de devletin maddi zenginliği, bu da özellikle Topkapı Sarayı’ndaki mahzenlerde saklanmıştır.
Arzu Ulaş’ın Osmanlı belgeleri ışığında günümüzde mevcut konumu ile tespit ettiği 198 yapı var. Bunlar arasında 95 sarnıç, 35 mahzen, 15 su yolu, 5 maksem, 11 kuyu, 11 ayazma, 5 çukur çeşme, 8 yangın havuzu ve 3 adet arkeolojik ve mimari kalıntı bulunuyor.
ÇUKUR ÇEŞMELERDEN BAHSETTİNİZ, ONLARIN ÖZELLİKLERİ NELER?
Osmanlı döneminde şehre uzak yollardan gelen suyun, herhangi bir pompa gücüyle değil de kendi akışıyla dağıtıldığını biliyoruz. Şehrin topografyasının bu akışa elvermediği yerlerde ise su yolu seviyesinde çeşmeler inşa edilmiş. 1-7 metre aralığında yer altına inşa edilen çukur çeşmeler var. Bunun en fazla örneğini Mimar Sinan’ın inşa ettiği Kırkçeşme su yollarında tespit ediyoruz. Belki öncüleri de vardır, araştırmaya muhtaç. Özellikle Laleli Çukur Çeşmesi önemli. Ayasofya meydanında da bir tane bulunuyor.
BU YAPILAR ARASINDA SİZİ EN ÇOK ŞAŞIRTANLAR HANGİLERİ OLDU?
İki tane su yolu benim için heyecan vericiydi. Biri Eminönü’nde Büyük Yenihan Su Yolu. O kalabalık hanlar bölgesinde, ticaretin aktığı bir fiziksel dokunun altında ve günümüzde de aktif. Bu yolu, Osmanlı su yolları haritasında tespit etmiştim. O noktaya gittiğimde dışarıda herhangi bir belirti yoktu. Oradaki çay ocağına sorduğumda girişi gösterdiler, onların özel mülkiyetinde kaldığı için izin alarak yaklaşık 86 metrelik su yolunu yerinde görebildim. Diğeri de yine Eminönü’nde Caferiye Han su tüneli. En önemli özelliği hâlâ bir yer altı su kaynağından besleniyor olması.
ÇALIŞMA KAPSAMINDA KAÇ YER ALTI YAPISI İNCELEYEBİLDİNİZ?
Belgelerin ışığında tarihi yarımadada toplam 302 yer altı yapısı tespit ettim. Aslında daha fazla var ama bazıları özel mülkiyette kalıyordu, bu nedenle göremediklerim oldu. Sahadaki en büyük sorun da buydu. O yüzden daha fazla araştırılmaya ve günümüze kazandırılmaya ihtiyaç var. Bunlardan 198’i günümüzde mevcut konumu ile tespit edilebilir halde. 62’si ise kayıp. Osmanlı belgelerinde tespit edemediğim ama günümüzde varlığı bilinen, güncel çalışmayla tespit ettiğim de 40 yapı var.
HANGİLERİ ÖRNEĞİN?
Osmanlı belgelerinde tespit edemeyip bugün bildiğimiz yapılardan biri Soğukçeşme Sokak Sarnıcı. Ayasofya Oteli’nin altında havuz olarak kullanıldığı biliniyor. Keza Bukoleon Sarayı Sarnıcı Osmanlı belgelerinde tespit edemediğim ama bugün bilinen yapılardan. Bu çalışmayla kentin görünen fiziksel yapılaşmasının bir parçası olan yer altı yapılarının kapsamlı bir envanterinin hazırlanması, onarılması ve belki ziyarete açılmasının önemini dile getirmeye çalıştım. Kitaplaşması sürecinde Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Kültür Turizm Bakanlığı’na destekleri için özel olarak teşekkür etmek istiyorum.
GÜVENLİK ÖNLEMLERİYLE
Yer altındaki bu yapılara inmek için özel bir eğitim aldınız mı? Hiç endişelendiniz mi?
Galeri Mağara ekibinin yardım ve gözetimiyle bu yapılara inebildim. Gerekli güvenlik önlemleri alındığı için de endişelenmedim, ki keşfetme heyecanım çok daha baskındı. Zaten tüm yapılar özel teknikle inmeyi gerektirmiyordu, 14 yapı için bu teknikleri kullandık.
