Gezi kitaplarının rotasında tatil

İYİ BİR GEZİ KİTABI, TARİHİ - COĞRAFİ BİLGİLERLE YAZARININ İNCE GÖZLEMLERİNİ İÇERİR. Kimbilir şu zamanlarda kaç kişi tatil hazırlıkları yapıyor? Gazetelerin tatil ilanları kesiliyor, broşürler inceleniyor? Kimbilir kaç kişi kitapçılardaki 'tatil kitapları' reyonunda saatler geçiriyor...Tatiller hep bir 'yılık izin'le sınırlı, hep bir bütçeyle çerçeveli. Şanslıysanız 15 gün, şanslı doğanlardansanız bir kaç bin YTL... Çokça yer görmek mi, bir yerde 'oralı gibi' olmak mı? Tarihle bezenmek mi, yoksa uzak bir diyarda yepyeni bir kültürü enine boyuna incelemek mi?Dünya büyük. Ve artık küçücük... Gidilmeyen bir köşe bile yok. Tanınmayan bir küçük köy dahi kalmamış. Her yer çoktan keşfedilmiş, ama 'her gezi yeni bir keşif'se eğer, o zaman dünya her zaman keşfe değer... Okullar da kapandı işte. Yaz, en uzun günleriyle kucaklarını açmış, sarmış sarmalamış herkesi... Yaz: Biraz kum, biraz güneş; güneş yağının içleri ürperten kokusu, bir ağaç dalının hafifçe oynayışı. Yaz: Tatil. İyi de, 'nereye, nasıl, ne yaparak?' Cevap gezi kitaplarında. Benim kitabım çantamda, rotam tatil yönünde; nasılsa başka bir kişi olacağım, bu yüzümle herkese şimdilik elveda! İlan ve broşürleri incelediniz, internet araştırması yaptınız. Ama ille de bir kitap! 'Orayı' anlatan, kokusunu tarif eden, yemeklerinin nasıl pişirildiğini gösteren, 'yerel' insanların hayatlarını resmeden bir 'kitap'.Benim çantamın ön gözünde hep iki kitap bulunur: Biri okuduğum. Belki Paul Auster, belki Jacqueline Kennedy'nin yeni çıkmış bir biyografisi. Diğeri ise, gideceğim yeri anlatan, adresleri veren, beni orada bekleyen manzaralara hazırlayan bir gezi kitabı. Bir rehber, kaybolmaktan kurtaracak bir harita. Yola çıkmadan okumaya başladığım, ama nedense büyüyü çok bozmamak için de detaylı incelemekten 'oraya' varana kadar özenle kaçındığım bir yol gösterici... BİR YOL GÖSTERİCİ Wikipedia'ya göre, "bir yazarın gezdiği, gördüğü, incelediği yerlerden edindiği bilgi, görgü ve izlenimlerini yansıtan yazı"lara 'gezi yazısı' deniyor. Doğal olarak, bu yazıların birkaçı birleşirse veya uzunca yazılmışsa, 'gezi kitabı' kategorisine giriyor. Gezi yazısı veya kitabı, başka bir kişinin gezide yaşadıkları ise, neden benim ilgimi çekiyor? Madem her gezi kişiye özel, nasıl oluyor da bir diğer kişinin 'günce'si beni ilgilendiriyor?Bu sorunun cevabını, yıllar önce Ahmet Haşim vermiş. "Guebahane-i Laklakhan'"da, subjektif gezi maceralarının kendisini nasıl büyülediğini çok güzel anlatmış: "Seyahatname okumanın tadını öteden beri bilirim. Bütün çocukluğum onları okumakla geçti. Kış geceleri dışarıda rüzgar eserken, bir gaz lambasının ışığını gözbebeklerimde iki altın nokta gibi taşıyarak, rahat bir koltukta okuduğum o Afrika ve Amerika seyahatnamelerinin masum ve namuslu üslubundan aldığım tadı, bana pek az edebiyat eseri verebilmiştir..." 'GEZİ YAZISI' NE DEMEK? İyi bir gezi kitabı, tarihi ve coğrafi bilgilerle birlikte, yazarının ince gözlemleriyle hayat bulur. Orada yaşayan insanların yaşayışlarındaki perdeleri teker teker kaldırır. Keskin ve sağlam gözlem yeteneği ile, olası kişisel hataları bertaraf etmeyi bilir. Gezi kitaplarının örnekleri, çok eski zamanlara kadar dayanıyor. Tarihçi Priskos, M.S. 448'de Hun İmparatoru Atilla'yı ziyarete gitmiş ve bu gezisini kaleme almış. M.S. 568'de, Kilikyalı Zemarkhos'un Göktürkler ülkesinde Bizans İmparatorluğu'nun elçisiyken tuttuğu notlar, yüzyıllar boyunca okurların ilgisini çekmiş. İranlı din adamı ve şair Nassr Hüsrev'in Mekke'ye hac görevini yerine getirmek için gerçekleştirdiği gezi, işin içine Mısır ve Anadolu'nun doğusunda yaşadıkları da girince, bir 'gezi kitabı' şeklini alıvermiş. "Sefername" isimli eser, bu türün ilk örneklerinden biri sayılıyor. Gezi kitaplarının ilklerinden bir diğeri de, Marco Polo'nun yolculuklarını anlattığı kitaplar. Venedikli gezgin Marco Polo'nun, Yakın Doğu ve Orta Asya'da gördüklerini anlattığı kitabı, birçok dile çevrilmiş. Arap gezgini İbn Batuta da, Anadolu, Maveraünnehir ve Horasan'ı dolaşarak, oralarda yaşayan insanların hayatını eserinde çok güzel aktarmış. Piri Reis, "Bahriye"sinde Akdeniz'i pek güzel anlatmış...Yıllar içinde gezi yazıları yazmaya edebiyatçılar da merak sarmış. Reşat Nuri Güntekin, Anadolu'yu dolaşarak "Anadolu Notları"nı kaleme almış. Bütün dünyayı gezen Falih Rıfkı Atay da, kitabına "Denizaşırı" adını vermiş. Peki bir gezi kitabını, 'gezi edebiyatı' kategorisine yükselten faktörler neler? Yazarın edebiyatçı olması mı? Kitapta ayrıca bir kurgunun bulunması mı? İzlenim ve bilginin, doğru oranda ve doğru ateşte harmanlanması mı?Bu sorunun cevabını vermek, o kadar da kolay değil. Genelde mesleği yazarlık olan kişilerin yazdıkları gezi kitapları, biraz daha 'edebiyat' alanında incelense de, tersi de mümkün olabiliyor. Ya da bazen edebiyatçıların gezi türü altındaki eserleri o denli yavan ve az bilgiyle bezenmiş olabiliyor ki, insan "nasıl oluyor da bu kitaba hiç hak etmediği halde bu kadar değer veriliyor" diye düşünmeden edemiyor... EDEBİYAT MI, REHBER Mİ? Thomas Mann "Venedik'te Ölüm"de, şehri kitabın arka planındaki fon olarak kullanır. Yiğit Kulabaş'ın "Zamanya"sı, John Fowles'ın "Çölde Çay"ı, Amin Maalouf'un kitapları, gezi ile 'çok ciddi' meseleleri bağdaştırmayı becerirler. Henry James, "Bir Kadının Portresi"nde psikolojik tahliller, aşk öyküsü ve İtalya seyahatini bir güzel harmanlar. E.M.Forster, "Hindistan'a Bir Geçit" ve "Manzaralı Oda"da, fonda Hindistan ve İtalya'yı kullanarak, yüzyılın en büyük yazarlarından biri olduğunu duyurur. Kazancakis, "Kayalı Bahçe"sinde, aslında Çin ve Japonya'yı ne de güzel anlatır...Acaba "Da Vinci Şifresi", bir yerde Paris'i gezmek için de bir rota çizmez mi? Lawrence Durell'in "Acı Limonlar"ı, bir Kıbrıs kitabı ve aşk romanı mıdır? Pierre Loti'nin anlattığı hikayeler ve hayatını geçirdiği İstanbul ne kadar da güzeldir. Kafka'nın "Amerika"sı, Simone de Beauvoir'ın "Amerika"sından ne kadar da farklıdır... Peki yazarın kendi ortamının dışına çıkması, hangi sınırda 'gezi' kıvamında incelenmelidir?Bu sorunun cevabı da çok net değil. Karakterler gezginse, okur da onlarla birlikte keşifte bulunuyorsa; eseri içinde 'gezi' olan edebiyat olarak incelemek daha doğru. Ama önce edebiyat... Yok eğer gezi yazarı aynı zamanda da bir 'yazar'sa, yazı şekli ve tasvirleriyle dimağlarda edebi bir tat bırakmayı beceriyor ama kurgudan uzak durup sadece gezdiği yeri anlatıyorsa; o zaman onun eseri de içinde 'edebiyat' olan bir gezi kitabı. Eğer sadece gezilecek yeri, içinde edebi tat olmadan, daha çok 'nerede, ne yapılır' şeklinde bilgilerle anlatıyorsa; o kitabı da bir 'gezi rehberi' olarak ele almak doğru olur. GEZİ ROMANLARI Edebiyat derslerinden hatırlayacaksınızdır mutlaka, bilinen ilk Türk gezi kitabı, Seydi Ali Reis'in "Miratül-Memalik" adlı eseri. Seydi Ali Reis, Portekizliler'e karşı savaşırken fırtınaya yakalanıp karaya çıkmasını; Afganistan, Buhara ve Maveraünnehir yoluyla Edirne'ye ulaşmasını anlatır. Katip Çelebi, "Cihannüma" adlı eserinde, Osmanlı ülkesinin birçok şehrini kelimeleriyle resmeder. Fakat, edebiyatımızda 'gezi yazarı' deyince ilk akla gelen isim, kuşkusuz Evliya Çelebi olur. Hem Osmanlı topraklarını hem de Avusturya, Habeşistan, Mısır, Dağıstan gibi ülkeleri anlattığı on ciltlik "Seyahatname"si, bugün dahi bir referans kitabı niteliğindedir. Devre göre kullandığı sade ve anlaşılır dil, "Erzurum'da çatıdan çatıya atlarken kışın donan kedi, bahar aylarının gelmesiyle çözüldü ve atlayışına devam etti" gibi abartılı bir betimleme yeteneği, yazarın okuyucuyu gülümsetip, anlatının akıllarda kalmasını sağlar. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin "Fransa Seyahatnamesi", devrin 'garp'ı anlatan seyahat kitaplarından sayılır. Ahmet Mithat Efendi'nin "Avrupa'da Bir Cevelan" kitabı, upuzun bir tren yolculuğunu ve Avrupa kentlerini anlatır. Tanzimat sonrası Türk yazarlar biraz daha batıya yönelir, Paris kafeleri artık okurlar tarafından iyice tanınır olur. Ali Bey'in "Seyahat Jurnali", Cenap Şehabettin'in "Avrupa Mektupları", gene devrin 'çok satan' gezi kitaplarındandır. Cumhuriyet devrinde öne çıkan gezi yazarlarına baktığımızda, göze ilk çarpan isimlerden biri Falih Rıfkı Atay olur. "Denizaşırı", "Tuna Kıyıları", "Taymıs Kıyıları", "Hind", "Yolcu Defteri", "Bizim Akdeniz"; şu anda dahi okuyucuya büyük keyif veren kitaplar. "Akdeniz'de Bir Yaz Gezintisi" adlı kitabıyla Saik Sabri Duran ve "Finlandiya" isimli kitabıyla da Şükufe Nihal, devirlerinde büyük sükse yaparlar. Reşat Nuri Güntekin "Tuna'dan Batıya" ve "Anadolu Notları" ile edebiyatçı kimliği ile gezginliğini birleştirir. Sadri Ertem, Burhan Arpad ve derken Azra Erhat, Haldun Taner, Melih Cevdet Anday, Bedri Rahmi Eyüboğlu, okurlarına bambaşka dünyaların pencelerini aralar. EDEBİYATIN GEZGİNLERİ Alain de Botton "Seyahat Sanatı"nda gezmenin tüm inceliklerini ne güzel anlatır... Gezmek özgürlüktür, ama bir o kadar da gezene sorumluluk bindirir. Gezen kişi, bir yandan da keşfetmekle yükümlüdür...Gezmek özgürlüktür. Ama zor kazanılan bir özgürlük... Hele bu kadar çok ayarlama; bu kadar yoğun hesap-kitap ve bu kadar sonsuz seçenek içinden hayatımıza girebilmişse...Hakkını vermekte yarar var. Biraz ön araştırma, en az bir tane doğru kitap; ama en önemlisi 'özgür' bir ruh gerektiriyor kanımca. Hangi lokantada ne yeneceğini, hangi köşeden hangi manzarayı seyretmeniz gerektiğini kitaplar söyler. Ziyaret etmeniz gereken müzeleri, resmini çekmeniz gereken çeşmeleri de... Hatta iyi bir kitap, sizi hissedecekleriniz konusunda dahi yönlendirir. Ortama hazırlar, bütün malzemeleri kısık ateşte kıvama sokar. Bir gezi kitabının gerekliliği, su götürmez bir gerçek. Gezeni yönlendirir, yanlışla vakit harcamasını engeller, pratik çözümlerle bütçesini denkleştirmesinde faydalı olur. Hem de gezilen yer hakkındaki bilgilerle, daha aktif bir gezi imkanı tanır. Kitabınızla gezdiniz, gördünüz, yürüdünüz, yiyip içtiniz, denize girdiniz, 40 koruma faktörlü güneş yağı sürerek güneşlendiniz. Peki sonra? İşte o da size kalmış. Benim önerim bolca hayal. O tonlarca ağırlığındaki beyaz bulutların neler anlatabileceğini hiç düşündünüz mü? Tanımadığınız bir şehrin sokaklarında kaybolup, saatler sonra, gecenin karanlığında, hem yolunuzu hem de kendinizi bulup döndünüz mü hiç? GEZMEK ÖZGÜRLÜKTÜR GAZETECİ-YAZARLARIN GEZİ KİTAPLAR Mustafa Balbay / Cumhuriyet Kitapları Afrika'nın Uçlarında Çetin Altan / Dönem Yayınları Bir Uçtan Bir Uca Abdi İpekçi / Milliyet Yayınları * Dünyanın Dört Bucağından Şükufe Nihal / Gazetecilik ve Matbaacılık TAŞ. Finlandiya Deniz Som / Günizi Yayıncılık Gide Gide Anadolu Ahmet Emin Yalman Havalarda 5000 Kilometre Seyahat Hıncal Uluç / Alfa Yayınları Hıncal'ın Gördükleri Zeynep Oral / Doğan Kitapçılık Katmandu'dan Meksika'ya Bedii Faik / Yenilik Yayınları Sam Amca'nın Evinde Serdar Turgut / YKY Şahsi Bir New York Biyografisi Mehmet Yaşin / Doğan Kitapçılık Uzakname Gezi edebiyatının olmazsa olmazlarından biri de fotoğraf... Ünlü fotoğrafçıların özellikle de gezi fotoğrafçılığıyla ilgilenen birçok ismin gezi kitaplarına rastlamak mümkün. Bol fotoğraflı bu kitaplar, özellikle görsel açıdan zenginlikleriyle çarpıyor okuyucuyu. Bu türü tercih edenlere öneriler... FOTOĞRAFLA GEZMEK İran Yolculuğu Sarı Otobüs 1" / Özcan Yurdalan / Agora Kitaplığı Ahşap Fanus Ara Güler - Çetin Altan / Yapı Kredi Yayınları Al İşte İstanbul Cüneyt Oğuztüzün - Leyla İsmier / Doğan Kitapçılık Anadolu'ya Güzelleme Arif Aşçı / Metropol Multimedya Ldt. Şti. Asya'da İnsan ve Mekan Ara Güler - Fatma Mansur Dün Bugün Bodrum Merih Akoğul / Karakutu Yayıncılık Geçen Yaz Viyana'da Fotoğraflar: Ara Güler, Şakir Eczacıbaşı, Nusret Nurdan Eren, Şemsi Güner, İzzet Keribar, Nevzat Çakır, Haluk Özözlü, Ahmet Kuzik, Manuel Çıtak Yazılar: Melih Cevdet Anday, Çetin Altan, Ferid Edgü, Orhan Pamuk / Kolektif İstanbul Görüntüleri Lütfi Özgünaydın / Fotoğrafevi Yayınları Mardin Gültekin Çizgen / Can Yayınları Mavi Yolculuk Özcan Yurdalan / Agora Kitaplığı Naure Çarkı - Suriye Yolculuğu Kerim Bora / Agate Kitaplığı Rüzgara Fısıldanan Sözler Özcan Ağaoğlu / Fotoğrafevi Yayınları Sokakların Sesi Küba Faruk Akbaş / Om Yayınevi Türkiye'nin En Güzel Yolları