1923’ten 2023’e Dünyada neler oldu?

Ege Doğaç Erdoğan - 2023’ün bu ilk gününde cumhuriyetimizin 100. yılına girmek üzere olmasının verdiği heyecan ve gurur çok başka. Aslına bakılırsa sadece bizim için değil, dünya çapında da bu yılın tarihsel açıdan en büyük önemi çağdaş Türkiye’nin bir cumhuriyet olarak dünya devletleri arasında yerini almasıdır diye iddia edilebilinir. 100. yıldönümleri tarihi olarak önemli birer mihenk taşlarıdır. 100 sayısı onluk sistemi benimsemiş uygarlıklar için özel bir yere sahiptir. Tarihin kendisi de yüzyıllara bölünerek incelenir. Pekala küresel anlamda 2023 başka hangi olayların 100. yılını doldurduğu yıldır diye gelin bir bakalım. Bunların ışığında içinde bulunduğumuz dünyayı rektrospektif bir bakış açısıyla anlamlandırmaya çalışalım.

Avrupa’da 1923

1923, 1. Dünya Savaşı sona ereli yaklaşık 5 yıl sonrası; Avrupa’da Büyük Savaş sonrası durum pek parlak değil. İtilaf devletlerinden sadece Türkiye kurtuluş ve bağımsızlık mücadelesinde gerçek anlamda başarılı olmuş, Almanya, Avusturya ve Macaristan çok ağır anlaşmalar imzalamış olmanın yüklediği külfeti sırtlamakta epey zorlanmakta. 11 Ocak 1923’de Almanya’da yeni kurulan Weimar Cumhuriyeti’nin savaş tazminatını ödememesini gerekçe göstererek Fransa ve Belçika askerleri Ruhr Vadisi’ni işgal eder. Bu işgal, Alman ekonomisi daha da kötüye götürerek aşırı sağcı hareketlerin palazlanmasına sebep olur. 8 Kasım’da Hitler’in tutuklanmasına neden olan Birahane Darbesi meydana gelir. Aynı sene içinde hiperenflasyon zirve yapar; 1 Amerikan doları 4.2 trilyon Papiermark’a (dönemin Alman para birimi) eş değerdir. Gustav Stresemann’ın liderliğindeki hükümet paradan tam 12 sıfır atsa da Stresemann’ın koalisyon hükümeti dağılmaktan kurtulamaz. İrili ufaklı isyanlarla tüm ülke kaosa sürüklenir. İngiltere’de ise durum çok daha parlaktır. Stanley Baldwin başbakan olur, büyük bir kalkınma hamlesiyle elektrik kullanıcı sayısı hızlı bir şekilde yükselerek 1938’de 9 milyona ulaşır. Baldwin hükümetinde yer alan Winston Churchill ve Neville Chamberlain ileriki yıllarda İngiltere’nin kaderini tayin edecek liderler olarak sahneye çıkarlar. İrlanda’da iç savaş sona erer ve serbest İrlanda devleti kurulur, aynı yıl içinde Milletler Cemiyeti’ne kabul edilir. İtalya, faşizm rejimini daha da güçlendirir, ‘Regia Aeronautica’ yani hava kuvvetleri bu yıl içinde kurulur. Genel olarak bakarsak, tüm savaşları bitirecek savaş olarak nitelendirilen 1. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’daki siyasi vaziyet tam tersine yeni bir savaşın habercisidir.

Amerika’da 1923

Atlas Okyanusu’nun diğer tarafında ise Amerika’da savaştan çıkmış ‘kayıp jenerasyon’, kendini suni eğlencelerin içine kaptırmış, sosyal durum giderek yozlaşmış hale gelmeye yüz tutmuştur. Kaliforniya eyaletinde o meşhur ‘Hollywood’ (orjinal ilk hali ‘Hollywoodland’) yazısı 1923’te yazılır. Warner Bros. film stüdyosu yine bu yıl içinde kurulur. TIME dergisi ilk sayısını yayınlar. Irkçı Ku Klux Klan giderek güçlenir ve 27 Mayıs’te üyelerinin kimliklerini açıklamasını gerektiren yasaya karşı gelir. ABD başkanı William Harding’in ölümü üzerine başkan yardımcısı Calvin Coolidge 1923’te başkanlık koltuğuna oturur. Ekonomik alanda liberal politikalar güderek devletin küçülmesine önayak olur, ancak 1920’lerdeki savaş sonrası büyümeyi iyi yönetemediği için 1929’daki Büyük Buhran’a dolaylı yoldan sebep olduğu tarihçiler tarafından iddia edilmektedir. 1. Dünya Savaşı’nda dünya sahnesine bir süper güç adayı olarak atılan ABD, iki savaş arasındaki süreyi, halkın bir kısmının varlıklarını kaybetmesini göze alarak hızlı bir kalkınma ile geçirir, ve bildiğimiz gibi 2. Dünya Savaşı’ndan bir süper güç olarak çıkar.

Sonuç olarak 100 yıl önceki dünya şimdikinden çok farklı ama bir o kadar da bugünler hakkında ipuçları verecek bir vaziyette idi. Avrupa, belki de Avrupa Birliği öncesi en şiddetli doğum sancılarını çekiyor ve yüzyıllardan süregelen güç çatışmalarını nihayete erdirecek o kanlı yılları tarihsel bir evrim silsilesinde yaşıyordu. Amerika, kurulduğundan mütevellit iki yanındaki okyanusların artık kendisini güvenli kılmayacağı gerçeğiyle yüzleşiyor ve izolasyoncu dış politika anlayışından koparak dünyayı yönetecek güçte bir devlet olma yolunda ilerliyordu. Doğu’da Sovyetler Birliği yıllar sürecek hegemonyasını ideolojik bir düzlemde oluşturmaya başlamıştı. Modernleşme çabasındaki Japonya doğal kaynak arayışı içerisindeydi ve komşularına pek rahat vermeyeceğinin erken sinyallerini veriyordu. Emperyalizmin etkin olduğu, özellikle Orta Doğu’yu gölgesi altına aldığı bir yıldı 1923. Faşizmin, ırkçılığın, savaşçılığın egemen olduğu bu yılda Türkiye ise belki de tarihin olağan akışını değiştirerek çağdaş, barışçıl, demokratik, özgür bir ülke olarak tarih sahnesine giriş yapıyordu. Aslında son 100 yılda dünyanın nasıl ve hangi koşullar altında ne yöne doğru değişeceğini Mustafa Kemal Atatürk çok güzel özetliyor: “Cumhuriyet, imkân demektir. Cumhuriyet, yalnızca adıyla bile birey özgürlüğünü aşılayan sihirli bir aşıdır. Görülecektir ki, cumhuriyet imkânları olan her memleket, özgürlük davasında er geç başarılı olacaktır. Cumhuriyet, kendisine bağlı olanları en ileri aşamalara götüren imkânları verir. Bağımsızlık ve özgürlüğüne sahip olan milletler, ilerleme yolunda imkânlara sahip demektirler. O halde cumhuriyet, her alanda ilerlemenin de en belirgin teminatıdır. Cumhuriyeti bu anlamıyla ve bu kapsamıyla anlamak gerekir.”